5/26/2009
Westerse cultuur superieur aan islam?
Integratiedebat
Van de website van Forum:
5/21/2009
The Fragility of Goodness
I bought the book “Confessions of a Good Arab” (in Dutch) from Yoram Kaniuk, on the flee market on Queen's Day. “So now you have many confessions to read, for only 50 cent”, said the lady who owned the book. I never heard of this book or the writer. It was just the title that attracted my attention. The novel touches me a lot, each time I read in it I start to cry. That never happened to me like this before, right from the start of the book. The main character, Josef, has a Jewish mother and an Arabic father. The family from his mother's side is traumatized by the Second World War. The family of his father's side is traumatized by the Israelian occupation and the never ending violence. Josef is torn apart between his two sides, one side is each time the enemy of the other, and vice versa.
He asks his father: “How could you stay so calm? You came back here in 1948. You saw how they humiliated you, how they took your land, how they chased away your family, how they ruined your father and you, how can you stay so calm?”
When his father talks to him he always says: “You people have done this, you think like that”. Then Josef says: “You should say “they”, I am not only like them, I am also like you. Then his father says: “You are are a stranger everywhere, both for me and for your mother, you are only from yourself.”
Josef, the imaginary writer of the book, says in the preface: “Because I am emotionally disabled, I can only write this book in Hebrew, but my anger is bilingual. If I translate myself into myself, I would have to shoot at the mirror to prevent it from shooting at me.”
The book is full of poetry / absurd proza:
- Josef says he wants to rape the desert and to paint it red.
- Josef says about a Jewish soldier: “He killed and trampled out of a principle that was so full of words that sounded like “moral” or “justice” that in the end I could smell God in the lines of his face. If my father would have had a different God, a God which was completely his own, then I would have asked that God for help, but my father was a failed Arab.”
- “Dina tried to laugh, but she had her mouth full of dead babies.”
There's a lot of injustice in the world that Josef grew up in and lives in, a lot of violence. In this book many people commit suicide, not as a terrorist attack but because they can't stand their lives anymore. Or otherwise people loose their minds.
I grew up in a different world. People always say that I am naive. Nothing ever happened in my life that comes close to the stories of this book. From my perspective, coming from a country where there hasn't been a war during my lifetime so far, it may seem to be simple: Jews and Palestinians are both humans, they are equal, they have the same rights, they should divide the land in a fair way (and to end the occupation and break down the wall), stop fighting and enjoy the peace. The book shows it doesn't work like that. People get hurt, they are wounded, not only physically but also in their minds. The wound doesn't heal, it remains open, it's hurting all the time, and each time a person gets hurt again the wound will get worse still. Josef cannot hate the Jews for what they have done to Palestine / the Arabs, because he is Jewish himself. He cannot become a Zionist and believe in the justice of a Jewish state in the promised land either. His mother has thrown handgranates to kill Arabs. She could have killed his father if he had been there (or vice versa).
Josef is wounded, from both sides. There's the problem of the fragility of goodness (a book written by Martha Nussbaum). Looking from a distance, without being wounded, it's easy to see that all humans are equal and that all this violence against each other is bad for everybody. But at the moment a person gets hurt, the pain goes deep down. It's unjust, unfair, evil, something should be done to stop it. When the damage is all the time coming from the same direction, it's very difficult not to consider the others as enemies, monsters, not to start hating them. And this is happening during a very long time, from generation to generation. When the wound is very deep, it's difficult to heal it. It influences the way of thinking and acting.
All humans are equal, but different people have a different role in history. There are wolves and sheep. The wolves oppress the sheep, they take away their rights. This injustice has to stop first, before the sheep can say: “The wolves are our brothers, let's make peace”. Otherwise that just means they will be eaten.
5/18/2009
Nationaal Islam Congres
De islam als een persoonlijk en tolerant geloof, als een streven om goed te leven, om goed met je naaste om te gaan, als onderdeel van het dagelijks leven, als geweten en als ethische gids, dat vind ik mooi. Veel moslims geloven en leven op die manier, vooral in Senegal kom ik hen veel tegen. Ik vertelde mijn gesprekspartners op het feestje dat ik als christen ben opgegroeid en als puber me afzette tegen de godsdienst, en dat mijn geloof een paar jaar geleden weer terug gekomen is, in een andere vorm. Ze vroegen waarom ik me als puber ertegen afzette en ik zei vanwege het dogmatisme en het zalvende, weeige, het betweterige. Ze vroegen of ik nu dan minder een hekel heb aan dogma's. Dat is niet zo, maar ik heb gemerkt dat religie ook zonder dogma's mogelijk is. Ze vroegen of het voor mij noodzakelijk is dat God bestaat, of dat we hem ook kunnen weg denken. We kunnen hem prima weg denken zei ik, het is goed mogelijk dat hij niet bestaat. Levinas benadrukt steeds dat we God niet kunnen kennen, ieder beeld dat we van hem vormen klopt niet. We kunnen ons niet voorstellen wat een oneindig wezen is. We kunnen ook niet direct met hem in contact treden. Leuk om zo te praten met mensen die ik niet kende. Leuk dat ze me niet meteen bevooroordeeld afwezen vanwege mijn bezoek aan het islam congres, dat we een open gesprek hadden.
Ze zeiden dat ze het congres op het journaal hadden gezien en dat het er niet zo best uitzag, best wel bedreigend. Er wordt gezegd dat het congres veel ruimte bood aan zeer orthodoxe stromingen. Het is typerend welke twee citaten van sprekers te zien zijn, van alles wat ze van die dag hadden kunnen citeren:
- Haitham Al-Haddad: "De moslimgemeenschap in Europa groeit, het is de snelst groeiende religie en gemeenschap in heel Europa."
- Khalid Yasin: "De aanwezigheid en de ontwikkeling van de islam in westerse beschavingen is voor mij een cadeau, een onverwacht cadeau."
Hoe was het voor mij om op dit congres aanwezig te zijn? Ik voelde me niet bedreigd, ik voelde me helemaal veilig. Ik voelde me wel een vreemdeling, een buitenstaander. Ik heb vooral van een afstand geobserveerd. Er gingen veel groepjes vriendinnen gezellig een dagje uit, ook veel gezinnen. Het leek me grotendeels een normaal publiek van vriendelijke mensen. Ik vind het mooi om te zien dat de mensen uit allerlei landen kwamen. Zo krijg je toch vanzelf al bridging social capital als de religie mensen verbindt maar de culturen en achtergronden verschillend zijn en mensen die verschillen van elkaar accepteren.
Ik heb 1 speech gehoord die ik erg slecht vond. Het verbaast mij dat Anja Meulenbelt wel positief is over deze spreker: Khalid Yasin. Zij heeft het over een andere speech van hem, maar toch. De speech die ik hoorde was getiteld: "How to take social and moral leadership?" Yasin zei dat God macht geeft aan goede leiders. Als een leider machtig is dan heeft hij dat niet alleen aan zichzelf te danken maar dan heeft hij dit kunnen bereiken dankzij de steun van God. God geeft macht aan leiders die op een goede manier de goede zaak verdedigen. In de eerste zes eeuwen van de geschiedenis van de islam waren islamitische leiders goed bezig. Daarom kregen ze macht van God. En ze deden allerlei uitvindingen van arabische cijfers tot de ontdekking van de inkt (ik weet niet meer wat Yasin precies allemaal opsomde). Maar daarna hebben ze het verprutst in een onderlinge verdeeldheid en gebrek aan betrokken en krachtig leiderschap, dus toen heeft God de macht gegeven aan de leiders in het Westen. Nu moeten moslims wat westerse boeken over leiderschap gaan lezen (o.a. Machiavelli) om de macht weer terug te krijgen. Tot zover de speech van Khalid Yasin.
Een rare God is dat, waar Yasin in gelooft. Dus Mao, Stalin en Hitler waren ook van die moreel goede leiders die de steun van God verdienden, en die daarom van God de kans kregen om miljoenen mensen uit te moorden / onderdrukken? Als God werkelijk macht gaf alleen aan rechtvaardige leiders, en macht ontnam van slechte leiders, dan zou de wereld veel rechtvaardiger zijn. Ik hoop niet dat de versie van de islam die Khalid Yasin nastreeft meer macht gaat krijgen, want ik geloof niet dat zijn visie vreedzaam, tolerant en rechtvaardig is.
Nog een interessante link van een spreker op het congres, Martijn de Koning: "Een impressie van het Nationaal Islam Congres"
5/13/2009
"Ik weiger een niet-moslim te zijn"
Ik kan niet zeggen dat ik Lolle Nauta goed ken, want hij is van voor mijn tijd. Maar ik kan me de eerste keer dat ik hem ontmoette nog goed herinneren. Wat een bijzondere persoonlijkheid. Ik ben naar 100 open dagen geweest van universiteiten overal in Nederland, en ik heb alle soorten studierichtingen bezocht. Ik vond het moeilijk kiezen wat ik wilde studeren en waar. Lolle Nauta gaf voorlichting over de studie filosofie. Zijn verhaal heeft zeker een rol gespeeld bij mijn keuze om filosofie te studeren in Groningen. Mensen als Lolle Nauta zijn zeldzaam; zijn vriendelijkheid, rust, openheid, doordachtheid en wijsheid. De eigenheid van een Groningse filosoof. Ik weet niet goed hoe ik het moet uitleggen. De eerste keer dat ik naar Groningen ging voelde ik me daar meteen al thuis. Lolle Nauta droeg bij aan dat gevoel van vertrouwdheid, ook al kende ik noch hem, noch de stad.
Bart Brandsma ging naar Lolle Nauta om hem advies te vragen over zijn te schrijven boek. Lolle Nauta verstaat de kunst van de maat van de vraag, zegt Brandsma. Een zinvolle vraag is altijd precies zo ruim gesteld dat het antwoord erop nog mogelijk is en zo beperkt dat het antwoord nog zeggingskracht heeft. De centrale vraag van het boek van Brandsma is: Is het mogelijk te weigeren niet-moslim te zijn? Nauta vond het een goede vraag.
Brandsma schetst een beeld van de "homo islamicus" als ideaaltype en zet dat af tegen de "homo secularis". Kenmerken (zonder te willen generaliseren en zonder onderlinge verschillen te ontkennen) van een "homo islamicus" zijn:
- De homo islamicus is een religieus mens. De orde die in de Koran geopenbaard is, legt de mens plichten op. Plichtsbesef en gehoorzaamheid zijn kenmerkende eigenschappen van de homo islamicus.
- De taal van de homo islamicus is Arabisch. Het wereldlijke leven speelt zich af in de lokale taal van een land, maar het islamitisch leven speelt zich af in het klassiek Arabisch.
- De homo islamicus leeft in landen met hetzelfde kenmerk: ergens in de afgelopen vijftig jaar heeft dekolonisatie plaats gevonden (met als uitzondering Turkije).
- De homo islamicus is geen winnaar op het politieke wereldtoneel. Denk aan de Irakoorlog, de bezetting op Palestijns gebied of de economische situatie in veel islamitische landen: de homo islamicus woont in een land van verliezers.
- Er bestaat binnen de islam instituut dat de totale organisatie van de religie op zich heeft genomen. Elke gelovige moslim mag zich imam noemen.
- Elke moslim is een onderdeeltje van de oemna, zoals de wereldwijde moslimgemeenschap heet, en al wat niet moslim is valt daarbuiten. De oemna geeft de homo islamicus een thuis, waar ook ter wereld.
- De homo islamicus beschouwt ethiek als gegeven, als een openbaring van God.
Een citaat uit het boek:
"De homo islamicus europae moet voortdurend op twee borden schaken. En wel tegelijkertijd. Op het eerste bord speelt hij een strategisch spel, omdat z'n tegenstander - het land waarin hij woont - een tactische zet heeft gedaan om zijn uitgangspositie te verzwakken. De samenleving die de homo islamicus ontvangt, wijst een geloofsdomein aan dat voor hem en zijn geloofsgenoten is gereserveerd; het privedomein van het individu. In het onderling individueel verkeer is de geloofsbeleving vrij, mits de gelovige met zijn geloofsovertuigingen niet overstapt naar het publieke domein of raakt aan publieke belangen.
Met de scheiding van kerk en staat, waarbij de invloedsfeer van de kerk is teruggedrongen tot minimale proporties, is er al heel wat decennia rust in de Nederlandse religieuze gelederen. Met de homo islamicus keert de onrust terug. In de uitgangspositie van de moslim, om tot de schaakmetafoor terug te keren, staat de koning ijzersterk. Die koning, dat is de pretentie van de islam dat de goddelijke ordening van de Koran Europa iets te bieden heeft. Alle stukken die de homo islamicus beschikbaar heeft worden daar op ingezet.
Een van de weinigen die deze pretentie van de islam helder onder woorden brengt, is de Zwitserse filosoof Tariq Ramadan. En om die reden waardeer ik hem."
Daar is hij weer, Tariq Ramadan. Hij wordt dus genoemd in een boek dat dateert uit 2006, voordat Ramadan naar Nederland kwam. Ramadan is niet geschikt als bruggenbouwer in Nederland, vind ik. Dat komt doordat hij als moslim niet geaccepteerd wordt door veel niet-moslims. Hij is wel heel geschikt om filosofische ondersteuning te bieden aan Europese moslims bij het opnieuw vorm geven van hun identiteit. Maar het stuk brug dat gebouwd moet worden door niet-moslims, dat kan Tariq Ramadan niet bouwen. Toch denk ik wel dat zijn filosofische en religieuze gedachtengoed op waarde geschat moet worden. Dat is ook waar Brandsma voor pleit. Er zijn tenslotte genoeg moslims in Europa en genoeg mensen die weigeren tot niet-moslim bestempeld te worden.
"Op het tweede bord speelt de Europese moslim tegen zichzelf, tegen zijn eigen geweten. De wereld (de eisen van het dagelijks leven) strijdt met het geweten, de eigen morele eisen. De homo islamicus verdedigt zijn kansen om er wat van te maken in het land waarin hij woont, maar hij verdedigt ook zijn eigen territorium zodat hij zichzelf kan zijn."
Tariq Ramadan introduceert twee interessante filosofische noties:
- Het arabische as-sjarie'a betekent letterlijk "het pad van de trouwhartige". Sharia staat in de westerse opinie voor een strict systeem van islamitische wetgeving. Voor Ramadan is het een pad, een individuele zoektocht om naar de letter en de geest van de islam te leven. Langs dat pad integreert Ramadan alles wat niet in strijd is met de voorschriften uit de Koran en de soenna. Als het gaat om samenleven met anderen zijn er alleen beginselen voorhanden. Het pad van de moslim die zoekt naar de bron ligt alleen vast op onomstreden punten.
- Het principe van integratie betekent dat alles wat niet in strijd is met de Koran of de soenna door een moslim geintegreerd kan en mag worden in zijn leven.
"Ramadan doorbreekt impasses doordat hij de notie sharia verbreedt van rigide wetssysteem naar een actieve geloofshouding."
Kenmerken van de homo secularis:
- De homo secularis is een rationeel mens. De rechter is niet goddelijk, de rechter is een mens. Niet het plichtsbesef komt op de eerste plaats, maar het rechtsbesef.
- De homo secularis is aanvoerder van de wereldgeschiedenis. In het Westen is de afgelopen eeuwen veel vooruitgang geboekt op cultureel, filosofisch, technologisch, wetenschappelijk en economisch vlak. Door dit succesverhaal vindt de homo secularis het moeilijk om bescheidenheid aan de dag te leggen in het conact met "de ander". Hij voelt zich winnaar.
- De inrichting van de liberale maatschappijis gericht op het faciliteren van het individuele streven naar geluk. Geluk dat is voor de homo secularis een factor van betekenis. Over de waarden die het geluk bepalen wordt geen uitspraak gedaan. De witheid van het gebit, de vakantiebestemming en sexappeal in een badpak of string zijn gewilde en gewichtige factoren voor het moderne levensgeluk.
- De homo secularis is ietsist. Een jonge generatie Nederlanders, niet opgevoed met de kerk als instituut, is spiritueel nieuwsgierig. Religie raakt versplinterd, er is voor elk wat wils.
- De seculiere ethiek is niet in staat zin te geven aan het menselijk lot en lijden. De seculiere ethiek is er voor mensen met rationaliteit, succes en geluk. Omgaan met ongeluk, tegenslagen, verdriet, is moeilijk vanuit deze ethiek. De homo secularis geeft zijn eigen ethiek vorm. Daarmee is zijn moraliteit onderhandelbaar.
- De homo secularis denkt dat met de Verlichting de bevrijding is begonnen van de mens in Europa, die losgemaakt moest worden van "knechting" door de adel, van de willekeur van de natuur en van onderwerping aan religieuze dogma's. De rest van de wereld is nog niet verlicht. Andere culturen en godsdiensten lopen achter. Verlichtingsfundamentalisten willen zo snel mogelijk een bevrijding van de moslimwereld.
- De homo secularis voelt zich vervreemd, vervreemd van z'n natuur, van wie hij eigenlijk is, of zou moeten zijn. Daarbij is "geluk" de ultieme opheffing van de vervreemding van de moderne mens. In Europa is na de grootschalige ontkerkelijking en secularisatie een "zelfverwerkelijkings-industrie" op gang gekomen. Het beeld van de homo secularis wordt gekleurd door wat hem ontbreekt: tijd, rust en authenticiteit. Maar voor eenieder schuilt de belofte van authenticiteit ergens anders: zelfs de vervreemding is versnipperd. Ieder mens projecteert een beeld van zijn zelfverwerkelijking. En om dat te kunnen wordt leentjebuur gespeeld bij religies, lifestyle magazines en andere media.
Ik herken mijzelf totaal niet in deze homo secularis. Intuitie is voor mij minstens zo belangrijk als rationaliteit. Individueel geluk / genot is geen belangrijke factor in mijn leven, het is meer een bijproduct. Wat ik sterk voel is een verlangen naar rechtvaardigheid. Ik wil graag op weg zijn naar rechtvaardigheid. Dat maakt mij gelukkig, maar dat is niet het doel. Ook als het zwaar is, met veel pijn en verdriet, wil ik toch doorgaan. Ik ben wel individualist en ik hou van vrijheid, maar ik vind ook de gemeenschap belangrijk. Ik wil me graag verbonden voelen met een groep mensen en een gezamenlijk doel nastreven. Ethiek is niet onderhandelbaar voor mij. Ik kan een compromis sluiten met een ander over wat we gaan doen, maar ik sluit geen compromis over wat ik als goed en kwaad beschouw, dat is voor mij een gegeven. Ik doe geen water bij de wijn van mijn geweten. Of ik in de praktijk ook handel naar wat ik als goed beschouw is een andere vraag. Natuurlijk kan ik ook in de loop van mijn leven van gedachten veranderen over wat ik als goed en kwaad beschouw. Maar nog steeds is het niet onderhandelbaar. Ik beschouw mijzelf als westerling niet als winnaar en zeker niet als superieur. Ik ben geen verlichtingsfundamentalist. Ik doe niet mee aan een zelfverwerkelings-industrie via lifestyle magazines. Ik ben geen vage ietsist. Ik ben een gelovige binnen een reeel bestaande religie. En ik ga mee met de nadruk die Levinas legt op plichten en verantwoordelijkheid in plaats van op rechten. Natuurlijk heeft iedere mens rechten, universele rechten. Maar plichten daar kun je veel meer mee. Op mijn plichten kan ik worden aangesproken, op mijn rechten niet. Ik heb de plicht om de rechten van de ander te respecteren en de ander goed te behandelen. Daar kan ik iets mee, dat kan ik als richtlijn gebruiken om naar te handelen. Of de ander mijn rechten respecteert dat moet ik maar afwachten.
Het is ergens wel jammer dat de westerse strenggelovige christen door Brandsma in de categorie van de homo secularis wordt gepropt, en dat er aan hem of haar verder geen aandacht wordt besteed. Op het gebied van religie heeft een strenggelovige christen meer gemeen met de homo islamicus, maar de cultuur van deze persoon is westers, en het gebied waar hij of zij is op gegroeid, en van de ouders / voorouders, ook. Het zou boeiend zijn om te kijken hoe het lijstje met kenmerken van zo iemand eruit ziet.
Ik vind het interessant om te zien dat de plek waar ik ben opgegroeid niet automatisch bepaalt met welke identiteit ik mij identificeer. Het is mogelijk om naar een nieuwe onbekende plek te gaan en daar iets te herkennen van wat deel van mij uitmaakt, wat altijd al in mij is geweest. Voor een deel herken ik mijzelf meer in een islamitische Senegalees dan in de homo secularis. Hoe kan ik nou een islamitische Senegalees zijn? Dat kan niet, in ieder geval ben ik niet in dat land en met die religie opgegroeid. Maar waarden zijn gelukkig voor een deel universeel.
Bart Brandsma schrijft ook over Senegal, of all places :) Hij heeft een marabout bezocht, een religieus leermeester, in de voor moslims heilige stad Touba. Hij zei dat hij eerst niet begreep wat de marabout hem vertelde, en dat het kwartje pas viel een paar jaar later. Dat vind ik mooi, hoe je ergens nog niet klaar voor kunt zijn, maar de informatie wel opslaat ergens in je hersenen, en een paar jaar later begrijp je het opeens en schat je het gezegde op waarde. De marabout wees hem op het onderscheid tussen waarheid en waarachtigheid. Een Europeaan is op zoek naar waarheid. Een Senegalees gaat het om waarachtigheid, oprechtheid. Een seculiere Europeaan interpreteert teksten om waarheid en kennis te vergaren. Voor een Europeaan is er een onderscheid tussen zekerheid en twijfel. Een gelovige Senegalees interpreteert teksten (de koran) om de boodschap van de islam / van God beter te kunnen begrijpen. Voor een Senegalees is het onderscheid tussen geloof en ongeloof. Met de juiste interpretatie kan ongeloof worden weg genomen.
Waarheid is geen belangrijke waarde in de Senegalese cultuur. Dat merkte ik meteen al de eerste keer dat ik naar Senegal ging, en daar had ik toen veel moeite mee. Ik wilde stampvoetend tegen een Senegalees schreeuwen: "Je hebt gelogen tegen mij, je hebt me bedrogen, je bent je afspraken niet na gekomen, het is niet eerlijk." Dat heeft totaal geen zin om zulke dingen tegen een Senegalees te zeggen. Die zal dan zeggen: "Ik heb niet gelogen en jij hebt de afspraak verkeerd begrepen." Als ik de ander beschuldig dan tast ik zijn eer aan, vooral als de ander een man is en ouder dan ik. Dat moet ik ook vooral niet doen als er veel andere belangrijke mensen bij zijn en vooral niet door een hoop verontwaardigde heibel te schoppen.
Waarheid is niet belangrijk, het is niet belangrijk of hij wel of niet de waarheid heeft gesproken en wat we precies hadden afgesproken. Ik moet ook vooral niet verwachten dat de dingen in Senegal gaan zoals ik het gepland had of zoals we het hadden afgesproken, want dat is meestal niet zo. Wat belangrijk is, is dat ik de ander met respect behandel, dat ik hem niet voor schut zet waar anderen bij zijn. En onze relatie is belangrijk, want als die goed is en we elkaar vertrouwen, dan kunnen we ook in de toekomst goed samenwerken. Als ik hem beschuldig van liegen en zeg dat hij het helemaal fout heeft gedaan dan is dat niet bevorderlijk voor het onderling vertrouwen en onze wederzijdse relatie. Ik moet dus laten merken dat ik hem vertrouw en dat we een gezamenlijk doel hebben wat wij nastreven, en dat ik het belangrijk vind dat we in een goede gelijkwaardige relatie samen aan dat doel werken. Om dat doel nog eens te noemen kan helpen om aan te geven waarom ik denk dat we nu niet op de goede weg bezig zijn, en dan kan ik voorstellen om het anders te doen. Dat is een houding van waarachtigheid. Na jaren te hebben gewerkt in Senegal ben ik daaraan gewend geraakt, ik ben waarheid minder belangrijk gaan vinden en ik heb andere manieren ontdekt om succesvol een gezamenlijk doel na te streven.
Ik zal weer verder schrijven over het boek van Brandsma als ik het uit heb...
5/07/2009
Het multiculturele ongemak van Nederland
Ik heb "Gedeeld land" gelezen van Jean Tillie. Het is erg interessant en het bevat een belangrijke analyse van processen in de Nederlandse multiculturele samenleving. Aan de andere kant had Tillie er denk ik meer van kunnen maken, van dit boek. Zijn analyse van de situatie staat vol met herhalingen, terwijl zijn lijn van denken ook zonder herhalingen prima te volgen is. En van de 160 pagina's van het boek besteedt hij er slechts 10 aan mogelijke oplossingen. Wat betreft die oplossingen komt hij niet veel verder dan de organisatie van buurtfeesten en ondersteuning vanuit islamitische organisaties, om sociale cohesie te bevorderen. Dat is een gemiste kans.De analyse van problemen / processen in de multiculturele samenleving is wel interessant. Om niet de teksten uit het boek te hoeven over typen zal ik wat citaten van de weblog van Anja Meulenbelt gebruiken:
Is er in Nederland meer aan de hand dan de zoveelste migratiegolf die tijdelijke wrijving veroorzaakt tussen de nieuwkomers en de reeds gevestigden? Ja, zegt Jean Tilly, in zijn boek "Gedeeld land, het multiculturele ongemak van Nederland", er is meer aan de hand. Het gaat er om hoe mensen reageren wanneer ze het gevoel hebben dat hun omgeving is vernietigd, hun relaties niet meer zeker zijn. Daar zijn veel voorbeelden van: verhuizen naar het buitenland, dorpen die te maken krijgen met een massale toestroom van stedelingen, buurten in grote steden die van etnische samenstelling veranderen. Wanneer de bekende sociale infrastructuur dus wordt weggevaagd, en het nog niet duidelijk is wat er voor in de plaats komt.
Een extreem maar bekend voorbeeld was wat er gebeurde met de Papoea’s door de kolonisatie van Nieuw-Guinea. Door de komst van de blanken werden veel van de oude gemeenschapsverbanden vernietigd. Duizenden Papoea’s werden gedwongen op de plantages te werken, leefden in barakken en werden afgesneden van hun dorp en stam. In de dorpen waar de mannen weg waren ontstond armoede en hongersnood. ... Opeens herinnerden mensen zich dat de profeet had gezegd dat de voorouders op aarde terug zouden keren en grote rijkdommen met zich mee zouden nemen. Er zou een nieuwe tijd op aarde aanbreken. En er waren al Papoea’s die met eigen ogen hadden gezien dat er een schip met voorouders voor de kust lag. Dit verschijnsel heet de cargocult: het geloof dat er iets zal arriveren om de situatie van ervoor te herstellen.
De samenleving is ingrijpend veranderd, in een korte tijd. De aanslagen van 11 september hebben mensen in een shocktoestand gebracht. Terrorisme kan overal en altijd zomaar toe slaan, midden in de westerse wereld. De vreemdeling leeft midden in onze samenleving. Het onbekende wordt gezien als bedreiging. Het wegvallen van de vertrouwde infrastructuur maakt onzeker, mensen zoeken houvast. Zij verlangen naar vroeger, toen de situatie voor hen vertrouwd en veilig voelde. Ze zoeken een zondebok die ze als oorzaak kunnen aanwijzen voor hun problemen.
Wat is de ramp die onze samenleving heeft getroffen en de eigen leefomgeving voor veel mensen zo onherkenbaar gemaakt? Voor een deel van de autochtone bevolking is dat de ‘islamisering’ van Nederland, waaruit de angst voor alles wat ‘anders’ is voortvloeit. De oude vertrouwde sociale verbanden zijn vernietigd door de komst van grote groepen moslim migranten, en alleen door het herstel van de Nederlandse cultuur en het verbannen van de islam uit de Nederlandse samenleving kunnen alle problemen worden opgelost.Deze processen zijn heel ongunstig voor de samenleving, de samenleving dreigt uit elkaar te vallen, geweld neemt toe, de situatie escaleert. Juist voor deze problemen hebben we Levinas nodig: om collectief autisme tegen te gaan is een ontmoeting nodig met de ander.
Maar ook de inwoners van Nederland met een niet-Nederlandse achtergrond beschouwen de bedreiging van hun eigen cultuur als een catastrofe: veel moslims zijn bang dat ze hun eigen godsdienst niet uit kunnen oefenen. Het ‘collectief autisme’ zien we vervolgens aan beide kanten ontstaan: er ontstaat sociaal isolement in de gemeenschappen die elkaar als vijand en als bedreigend gaan ervaren, het wantrouwen stijgt, en in diverse bevolkingsgroepen ontstaan minderheden die radicaliseren wat soms kan leiden tot extremisme.
De cargocult houdt zichzelf, als een vicieuze cirkel, in stand. Sociale desorientatie bij de autochtone Nederlander leidt tot psychologische onveiligheid bij de moslimbevolking. Psychologische onveiligheid bij moslims vergroot de gevoeligheid voor radicalisme en extremisme, wat weer de sociale desorientatie bij de autochtone bevolking versterkt. Deze vicieuze cirkel wordt gevoed door een hysterisch debat over de multiculturele samenleving en een angstige politieke elite die niet wil of durft in te grijpen. Het politieke wantrouwen in Nederland stijgt en de legitimiteit van de democratie ligt onder vuur. Voor democraten is dit, zacht uitgedrukt, een onwenselijke situatie.Wouter Bos heeft er dus niets van begrepen, als hij pleit voor generalisaties en polarisatie. Dit is ook wat ik de Gay Krant en de VVD wethouders in Rotterdam kwalijk neem in hoe zij omgaan met Tariq Ramadan: ze versterken de cargocult en hebben daarmee een negatieve invloed op het functioneren van de multiculturele samenleving.
Dus veranderingen leiden tot desorientatie, tot angst, tot terugtrekking, sociaal isolement, een hysterisch debat, overdrijvingen, generalisaties, blindheid door emoties, radicalisering, geweld. Zowel onder autochtonen als onder allochtonen. Wat nodig is, is het sociale isolement tegen te gaan, sociaal kapitaal te versterken, sociale cohesie te bevorderen, de democratie herstellen en stimuleren dat mensen op een normale manier met elkaar omgaan. Bij het in ere herstellen van de democratie hoort het tegen gaan van drie zaken: geweld, uitsluiting en ontmenselijking.
Tillie zegt wat ik ook steeds herhaal: het is een feit dat de samenleving nog heel lang multicultureel / cultureel divers zal blijven. Als we daar wat van willen maken dan moeten we dat samen doen: dus autochtonen en allochtonen gezamenlijk. Het wordt daarom tijd dat we leren omgaan met verschillen, dat we geen vreemden meer zijn voor elkaar, dat we elkaar leren kennen en dat we leren om te gaan met onzekerheid in een snel veranderende samenleving, in plaats van dat we gedrag van collectief autisme vertonen.
Wat is de beste manier om collectief autisme tegen te gaan? De ander ontmoeten. Dat moet veel verder gaan dan een vrijblijvend buurtfeest of een gezellig multi-culti festival met smakelijke hapjes en drankjes. Tijdens zo'n festival - ook al ben je op dezelfde plek en luister je naar dezelfde muziek - kun je ondertussen gewoon doorgaan met langs elkaar heen leven (en vooral ook na afloop, als iedereen terug gaat naar zijn of haar eigen wereldje). De ontmoeting / het contact met de ander zou niet vrijblijvend moeten zijn. Wij zijn verantwoordelijk voor hoe we omgaan met de ander. Mensen moeten vooral met elkaar in gesprek gaan, de dialoog aan gaan. Taal is het materiaal waar de brug van gemaakt is waarmee ik toenadering kan zoeken tot de ander, waarmee we bij elkaar kunnen komen midden op de brug. Maar als we toenadering zoeken dan verwacht ik dat we in eerste instantie vooral zullen gaan botsen. Niet als polarisatie (een proces van uit elkaar gaan in extremen) maar als confrontatie. Als de ander, die totaal anders is dan ik, dicht op mijn huid leeft, dan moeten we een manier zoeken waarop we met elkaar samen kunnen leven zonder elkaar geweld aan te doen. We moeten rekening met elkaar houden, we moeten het eens worden over de manier waarop we met elkaar om willen gaan. In dat proces van elkaar leren kennen tijdens de ontmoeting, tijdens het overbruggen van verschillen en het samenwerken aan een gemeenschappelijk doel, tijdens dat proces verdwijnt langzamerhand de cargocult. De ontmoeting met de ander leidt bijna onvermijdelijk tot de conclusie: "het zijn net mensen" oftewel: "de ander is een mens, net als ik". De ander is een mens, geen vijand, geen monster, geen kwaad dat bestreden / vernietigd moet worden. Ik moet mijn verantwoordelijkheid op mij nemen en de ander als mens behandelen.
***
De bovenstaande ontwikkelingen in de samenleving zijn zorgwekkend. Nederland is toch al een extreem individualistisch land. Je moet je hier in je eentje redden, er is weinig steun van een religie, familie of bijv. een hechte dorpsgemeenschap. Afgelopen woensdag las ik in de Volkskrant het artikel "Van Karst T. zijn er vele honderden". Het artikel zegt dat de kans op zelfdoding onder werklozen twee keer zo hoog is als onder niet-werklozen. Het verlies van een baan kan een schok geven waardoor mensen doorslaan. Zonder werk komt iemand in een sociaal isolement. Hij of zij neemt een slachtofferrol op zich en geeft anderen de schuld. Het zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde neemt af. Die persoon keert zich af van de samenleving, wil wraak nemen, wordt agressief. In het artikel staat: "Bekend is dat als iemand zichzelf als buitenstaander ziet, en zich niet meer kan identificeren met de rest van de maatschappij, de drempel voor het nemen van levens sterk verlaagd wordt."
Het vergroten van sociale cohesie en het tegen gaan van sociaal isolement zijn dus van groot belang voor het functioneren van de samenleving. Waarom wordt er niet veel meer gedaan om banen te creeren / te voorkomen dat mensen ontslagen worden? De Melkert banen zouden direct weer moeten worden ingevoerd, dat kost vrij weinig (niet veel meer dan een uitkering) en levert heel veel op, niet alleen wat betreft het werk wat wordt gedaan, maar ook voor de mensen die dankzij een Melkert baan niet werkloos zijn.
Tielly zegt dat maatschappelijke organisaties, inclusief migranten zelforganisaties, een belangrijke bijdrage leveren aan de sociale cohesie in de samenleving. Er zijn twee soorten sociaal kapitaal: bonding sociaal kapitaal en bridging sociaal kapitaal. Bonding betreft een netwerk van mensen uit dezelfde etnische gemeenschap. Bridging betekent een netwerk en vertrouwen tussen mensen die niet hetzelfde zijn (volgens Levinas zou ieder contact dan bridging zijn want geen enkele mens is hetzelfde als een ander). Volgens Tielly is bridging niet noodzakelijk, bonding levert ook al een aanzienlijk bijdrage aan sociale cohesie, en is een noodzakelijke voorwaarde voor politieke integratie. Toch denk ik dat met name bridging sociaal kapitaal nodig is om de cargocult tegen te gaan.
Het is grappig dat ik zelf een tegenovergestelde beweging heb gemaakt de afgelopen jaren, tegenovergesteld aan een beweging richting sociaal isolement. Het ene moment help ik een Turkse arbeidersvereniging met een jaarverslag, dan help ik een interculturele stichting met fondsenwerving voor een Iraans festival, dan weer voor een Nederlands amateurfilm festival, dan geef ik als vluchtelingenambassadeur een presentatie op een school, dan help ik een Senegalese vriendin om snacks te verkopen op de Afrikadag, dan ga ik naar een seminar over interculturele filosofie en de ethiek van Ubuntu, en daarna naar een avond over Palestina in de poldermoskee. Mijn netwerk is groot, divers en met veel dwarsverbanden. Netwerken is heel belangrijk in mijn werk, want de meeste opdrachten krijg ik via persoonlijke contacten. Ik vind dat leuk, om verschillende culturen te leren kennen en om samen te werken met mensen van allerlei achtergronden. Voor mij voelt het al bijna als bonding sociaal kapitaal, ondanks etnische / culturele verschillen. Ik vind het heel prettig om het gevoel te hebben onderdeel uit te maken van een gemeenschap. Ik wil niet alleen losse vriendschappen hebben her en der. Ik wil me graag aansluiten bij een organisatie waarmee wij ons gezamenlijk inzetten voor een ideaal. Dat maakt mij gelukkig. Als we samen iets bereiken ervaar ik mijn leven als zinvol; als ik onderdeel uitmaak van een groter geheel, als ik gewaardeerd wordt om de bijdrage die ik lever. Dat geldt denk ik voor meer mensen. Het helpt om je geaccepteerd te voelen, om het gevoel te hebben dat je erbij hoort, dat je mee telt in de samenleving. En door dat te stimuleren worden mensen zoals Karst T. minder snel gewelddadig...
