GOEDE TIJDEN, BETERE TIJDEN
‘PRECIES OMDAT HET ZO GEWELDIG GOED GAAT, DENKEN WE DAT HET SLECHT GAAT’
‘De wereld is om zeep, er gebeuren rare dingen,’ wist cultuurfilosoof Urbain Servranckx al in 1974. Dat is veertig jaar later niet anders. Terreur. Oorlog. Grijpgrage feestvierders met oudjaar, kwakkelwinters die klimaatopwarming suggereren. Was het vroeger dan zoveel beter? Wie goed kijkt, ziet dat het tegendeel waar is, doceert Rutger Bregman (27): nooit was de wereld rijker, gezonder, veiliger en rechtvaardiger dan vandaag.
DE TOEKOMST VOLGENS RUTGER BREGMAN (27)
Tom Pardoen
Statisticus Hans Rosling, technologiegoeroe Matt Ridley, psycholoog Steven Pinker en zelfs nobelprijswinnaar economie Angus Deaton zijn maar enkele van de denkers die erop hameren: het gaat lang niet zo slecht met ons als we zelf denken. En als er goed nieuws te brengen valt, is ook Rutger Bregman nooit ver uit de buurt. Bregman is historicus, journalist en schrijver van onder meer ‘De geschiedenis van de vooruitgang’. Daarin noteert hij: ‘Je zou het niet zeggen in een tijdperk waarin de superlatieven van ellende over elkaar heen buitelen, maar we hebben het nog nooit zo goed gehad.’ Drie jaar na de publicatie van het boek, ettelijke oorlogen en aanslagen verder, blijft Bregman bij zijn oorspronkelijk standpunt, ook al ‘is doemdenken meer dan ooit in de mode’.
Rutger Bregman «En toch: je kunt niet ontkennen dat het goed gaat. Zeker als je in een land als Nederland of België woont. Daarmee bedoel ik niet noodzakelijk dat 2016 beter zal zijn dan 2015. Als historicus moet je altijd uitzoomen: ik heb het over tendensen, en die gaan sinds de Tweede Wereldoorlog in stijgende lijn. Vooruitgang is de norm geworden, en belangrijker nog: sinds 30, 40 jaar geldt dat voor vrijwel iedereen. Azië en Sub-Saharaans Afrika zijn de sterkst presterende regio’s van de wereld.»
HUMO Hans Rosling verkondigt dat overal: Sub-Saharaans Afrika is in 50 jaar aan het doen waar Europa 500 jaar over gedaan heeft.
Bregman (enthousiast) «In landen als België en Zweden stierf 200 jaar geleden een derde van de kinderen voor hun 5de, nu een fractie van een procent. Het aantal kinderen per vrouw is gedaald van zeven tot minder dan twee. In Bangladesh is precies hetzelfde gebeurd, alleen: in de periode van 1970 tot nu. Ongelofelijk.»
HUMO Het gaat prima, en toch – u citeert in uw boek een onderzoeker van het Nederlands planbureau – ‘bestaat er een aanhoudend gevoel van crisis en onbehagen’.
Bregman «Daar zijn veel redenen voor, maar de merkwaardigste is: precies omdát het zo geweldig goed gaat, denken we dat het slecht gaat. Onze belangrijkste informatiebron over de wereld is het nieuws. Maar het nieuws gaat steevast over uitzonderingen, en het slechte wordt uitzonderlijker naarmate het beter met ons gaat. Als je aan mensen vraagt hoeveel kinderen wereldwijd schoollopen, zeggen ze: ‘30, misschien 40 procent.’ Terwijl het voor meisjes alleen al 90 procent is.»
HUMO ‘Zwartkijken is al sinds de oudheid in de mode,’ schrijft u.
Bregman «Inderdaad. Neem de Vlaamse intellectueel Jonathan Holslag. Hij werd onlangs geïnterviewd door het Nederlandse tijdschrift Elsevier. Er stond boven: ‘We marcheren naar de loopgraven.’ Koppen die verwijzen naar de Derde Wereldoorlog zijn razend populair tegenwoordig, niet toevallig 100 jaar na de Eerste Wereldoorlog. Maar het is je reinste apocaholisme. Alsof men smacht naar ellende. Want ellende genereert clicks. Aandacht. Het slaat alleen nérgens op: in 1914 was een reusachtige wapenwedloop aan de gang, bestonden er nauwelijks internationale instituties, en was er onder West-Europeanen een sterk oorlogsverlangen en een geloof in de reinigende werking van geweld. Nu is dat totaal afwezig. En toch mag Holslag zoiets gratis komen zeggen. Iedereen zegt dan: ‘Wow, wat een wijze man.’ De pessimist krijgt altijd gelijk.»
HUMO Toen ik vanochtend de trein nam, kruiste ik twee paracommando’s: je zou voor minder denken dat er gevaar dreigt.
Bregman «Ik was voor oud en nieuw in Brussel en ik zag drie militairen met (houdt handen een meter uit elkaar) zúlke geweren achter twee jongetjes lopen die een trekbommetje hadden laten ontploffen. Wordt de straat van Manneken Pis daardoor veiliger? Terroristen kunnen de fundamenten van onze samenleving niet raken, dat kunnen we alleen zelf, door overtrokken te reageren. Terrorisme is overigens allesbehalve nieuw. De eerste golf is aan het einde van de 19de eeuw met de anarchisten gekomen, die ‘de propaganda van de daad’ gingen voeren, net als IS vandaag. Nadien hebben we links en nationalistisch terrorisme gehad. Ik weet 100 procent zeker dat er tijdens mijn leven nog een lange reeks bloedige aanslagen zal zijn, en élke keer zullen we zeggen dat we onze onschuld verloren hebben. Maar terrorisme is maar een efficiënte communicatiestrategie doordat geweld zo ongelofelijk uitzonderlijk is geworden. In de jaren 70 en 80 vielen er meer slachtoffers dan vandaag, maar we voelen dat anders aan.»
HUMO Psycholoog Steven Pinker schreef in 2011 een vuistdik boek over de geschiedenis van geweld: ‘Ons betere ik’. De veelzeggende ondertitel: ‘Waarom de mens steeds minder geweld gebruikt’.
Bregman «Pinker heeft een paar weken geleden nog een mooi stuk geschreven. Het aantal oorlogsslachtoffers is de voorbije vier jaar, dus sinds de publicatie van zijn boek, weer lichtjes toegenomen. De vooruitgang die we na 2000 hebben gemaakt, is tenietgedaan. Maar als je dat op langere termijn afmeet, valt dat in het níéts. We leven in een uniek vreedzame tijd.»
HUMO Pinker toont tijdens lezingen vaak dezelfde foto van lichamen die op een wagen zijn gestapeld in Auschwitz. Zulke beelden zijn in ons geheugen gegrift, en vervormen zo ons begrip van de moderne tijd.
Bregman «De 20ste eeuw is een bizarre eeuw: de tweede helft was extreem vreedzaam, de eerste extreem gewelddadig. We zitten in elk geval aan de juiste kant van de 20ste eeuw, en weinig wijst erop dat de tendens gaat kantelen. De wereldoorlogen waren in absolute getallen erg gewelddadig, maar ook dat kun je kaderen door het aantal slachtoffers te corrigeren naar de totale wereldbevolking op dat moment, en te vergelijken met vroegere tijden. Dan staat de Tweede Wereldoorlog pas op de negende plaats van meest gewelddadige conflicten uit de geschiedenis. Maar ja, wie heeft er van de An Lushan-rebellie (revolutie in het China van de 8ste eeuw, red.) gehoord?»
HUMO Steven Pinker heeft de 100 miljoen geweldsdoden van de 20ste eeuw geëxtrapoleerd naar de bevolkingsaantallen van voor de landbouwrevolutie: er zouden bij gelijkaardige conflicten twee miljard doden zijn gevallen. Conclusie: onze overgrootouders waren een pak gewelddadiger dan wij.
Bregman «De jager-verzamelaars waren het ergst van allemaal. De kans dat je een gewelddadige dood stierf, was enorm groot. Tijdens de middeleeuwen lag het moordcijfer veertig keer hoger dan nu. Wij kunnen ons amper voorstellen hoe gewelddadig mensen waren. Geweld was een deel van het dagelijkse leven: mensen werden openbaar geëxecuteerd en op de hoek van de straat werden dieren op de meest afgrijselijke manieren gemarteld. We hebben nu media die overal ter wereld verslag uitbrengen, maar dat wil niet zeggen dat er vroeger geen erge dingen gebeurden: we keerden vaker onze rug, dat wel. Geweld is op zijn retour.»
HUMO Pinker zegt dat handel een belangrijke rol heeft gespeeld in de afname van geweld. Handel is een non-zero-sum game: beide partijen hebben er evenveel baat bij, en moeten dus hopen dat de tegenpartij in leven blijft. Ook u schrijft dat het kapitalisme een beschavende kracht is.
Bregman «Het kapitalisme ging natuurlijk ook gepaard met kolonialisme en extreem geweld, maar parallel met de vrijhandel is ook de moderne rechtsstaat opgekomen, samen met allerlei instituties. Afspraken die op papier worden gezet: handel staat of valt natuurlijk met zulke afspraken. Die evoluties zijn niet te scheiden.»
HUMO Mensen worden niet meer geradbraakt of gevierendeeld, het aantal moorden, inbraken en autodiefstallen neemt gestaag af. En toch stijgt het onveiligheidsgevoel. U vernoemde de media al, maar was het Oude Testament niet een pak erger dan De Telegraaf en Het Laatste Nieuws samen?
Bregman «Het Oude Testament laat mooi zien dat geweld vroeger veel vanzelfsprekender was dan nu. Voor een krantenkop als ‘Vader onthoofdt zoon’ zou iemand uit de oudtestamentische tijd de schouders ophalen: ‘Duh, dat gebeurt hier elke dag.’»
HUMO De kans dat we sterven door een agressieve soortgenoot is gedaald, en dat draagt bij tot een langere levensverwachting. Die zit bij ons al boven de 80. Maar ook Botswanen leven tegenwoordig langer dan Engelsen tijdens de industriële revolutie.
Bregman «De kindersterfte was altijd de belangrijkste rem op de levensverwachting, en die is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie sinds 1990 gehalveerd: dat is de grootste triomf van onze tijd. In Somalië zijn de cijfers nog altijd slecht, maar in veel Afrikaanse landen is spectaculaire vooruitgang geboekt. Vroeger zei men altijd: ‘Je moet geen geld geven aan die mensen, want dan krijgen ze nog méér kinderen.’ Die redenering is gespeend van elk realiteitsbesef of wetenschappelijk inzicht: als een land zich ontwikkelt, worden er minder mensen geboren en daalt de kindersterfte. Wie zich zorgen maakt over overbevolking – jullie hebben Etienne Vermeersch – zou, als het hem menens is, moeten pleiten voor massieve ontwikkelingshulp. Het maakt geen klap uit of je islamiet bent, christen of jood: alle mensen krijgen minder kinderen als ze rijker worden.»
HUMO Gezondheid is goedkoper geworden. Interessant inzicht: mensen worden daardoor sneller gezond dan dat ze rijk worden.
Bregman «Doordat voedsel en kleding goedkoper worden, maar ook vaccins en eenvoudige levensreddende medicijnen.»
HUMO Een topman van Coca-Cola vertelde me eens dat ngo’s de distributieplannen van het bedrijf gebruikten om vaccins over de hele wereld te verspreiden.
Bregman «De grafieken zijn ongelofelijk: in 1980 was 20 procent van de wereldbevolking gevaccineerd tegen polio, mazelen en tuberculose, nu 80. Men heeft dat berekend: vaccinaties hebben in de 20ste eeuw meer levens gered dan wereldvrede.»
HUMO De pokken zijn uitgeroeid, polio zo goed als, mazelen en difterie zijn in de verdrukking.
Bregman «Malaria is fors op zijn retour. Het aantal aidsbesmettingen daalt. Tegelijk komen er weer nieuwe ziekten bij.»
HUMO Depressie, diabetes en obesitas.
Bregman «Dat is een enorm probleem: vandaag zijn er meer mensen met overgewicht dan met honger. Overgewicht is meestal geen welvaartsziekte, maar een armoedeziekte, die te maken heeft met goedkopere, slechte voeding. Elke stap vooruit brengt weer nieuwe problemen mee. Kunnen we die oplossen? Weet ik veel. Maar de optimist krijgt elke keer de wind van voren. Ik ben niet op zoek naar een paradijs of een perfecte wereld, ik ben geïnteresseerd in de vraag hoe we de wereld stap voor stap kunnen verbeteren door onze dromen na te jagen. En als we de huidige staat van de wereld bekijken en vergelijken met de apocalyptische voorspellingen, mag ik concluderen: tal van journalisten en intellectuelen zijn de weg kwijt.»
HUMO We beseffen het niet altijd, maar voedsel is historisch goedkoop. Sommigen zeggen: té goedkoop.
Bregman «Daar zit iets in. De productie van voedsel wordt platgesubsidieerd en veroorzaakt negatieve neveneffecten, zoals vervuiling en roofbouw. Maar ik heb wel twijfels bij het – hoe zeg je dat? – groene evangelie van sommige mensen: ‘We moeten allemaal biologisch gaan eten.’ Als de hele wereld dat doet, sterven miljarden mensen. De agro-industrie produceert voedsel veel efficiënter, we gebruiken minder ruimte en halen meer uit één hectare grond. Dat is een goede zaak. De mooiste ontwikkelingen hebben vaak iets heel banaals in zich, waardoor we ze niet durven te bezingen. Jammer.»
HUMO De kwaliteit van ons voedsel is ook beter dan ooit, wat botst met onze intuïtie: we nemen aan dat onze voeding tjokvol kankerverwekkende rotzooi zit.
Bregman «De klassieke dynamiek: het voedsel wordt beter en dus gaan we ons grotere zorgen maken over kleinere problemen, waardoor je de indruk krijgt dat het achteruitgaat. Het is góéd om alert te blijven, hoor: ik maak me ook druk over de toegevoegde suiker in mijn pakje Knorr-soep, maar de stijgende levensverwachting toont dat het gemiddeld niet ongezonder wordt.»
HUMO Nog een bron van pessimisme: genetisch gemanipuleerde voedingsgewassen.
Bregman «We manipuleren al eeuwen gewassen, door kruising: nu kunnen we dat proces versnellen in het lab. Vragen over patenten en eigendomsrechten zijn heel goede vragen, maar het mag geen taboe worden: in sommige kringen zijn ggo’s per definitie slecht, en dat is heel kwalijk. Zeker als je gewassen resistenter kunt maken en met goedkoper voedsel levens kunt redden.»
HUMO Onderzoekers hebben vorig jaar de malariamug – met 725.000 jaarlijkse slachtoffers het dodelijkste dier ter wereld – genetisch gemanipuleerd, om te voorkomen dat ze de malariaparasiet kan overdragen.
Bregman «Precies. Het argument dat ggo’s kunstmatig zijn, niet natuurlijk, heb ik altijd belachelijk gevonden. De mens is van nature kunstmatig. Beschaving is kunstmatig. Bijna alles wat de moeite waard is, is kunstmatig.»
HUMO We hadden het al over overbevolking. De VN gaat ervan uit dat we in 2050 met 11 à 12 miljard zijn. Dat zijn evenveel monden die gevoed moeten worden.
Bregman «Er is genoeg voedsel om de wereld een paar kéér te voeden. Honger is geen capaciteitsprobleem, maar een distributieprobleem. Dat blijkt bij hongersnoden: er is genoeg voedsel – wij gooien zelfs één derde weg – maar het komt niet op het juiste moment op de juiste plaats terecht. Honger is een rechtvaardigheidskwestie, geen technisch probleem.
