5/07/2009
Het multiculturele ongemak van Nederland
Ik heb "Gedeeld land" gelezen van Jean Tillie. Het is erg interessant en het bevat een belangrijke analyse van processen in de Nederlandse multiculturele samenleving. Aan de andere kant had Tillie er denk ik meer van kunnen maken, van dit boek. Zijn analyse van de situatie staat vol met herhalingen, terwijl zijn lijn van denken ook zonder herhalingen prima te volgen is. En van de 160 pagina's van het boek besteedt hij er slechts 10 aan mogelijke oplossingen. Wat betreft die oplossingen komt hij niet veel verder dan de organisatie van buurtfeesten en ondersteuning vanuit islamitische organisaties, om sociale cohesie te bevorderen. Dat is een gemiste kans.De analyse van problemen / processen in de multiculturele samenleving is wel interessant. Om niet de teksten uit het boek te hoeven over typen zal ik wat citaten van de weblog van Anja Meulenbelt gebruiken:
Is er in Nederland meer aan de hand dan de zoveelste migratiegolf die tijdelijke wrijving veroorzaakt tussen de nieuwkomers en de reeds gevestigden? Ja, zegt Jean Tilly, in zijn boek "Gedeeld land, het multiculturele ongemak van Nederland", er is meer aan de hand. Het gaat er om hoe mensen reageren wanneer ze het gevoel hebben dat hun omgeving is vernietigd, hun relaties niet meer zeker zijn. Daar zijn veel voorbeelden van: verhuizen naar het buitenland, dorpen die te maken krijgen met een massale toestroom van stedelingen, buurten in grote steden die van etnische samenstelling veranderen. Wanneer de bekende sociale infrastructuur dus wordt weggevaagd, en het nog niet duidelijk is wat er voor in de plaats komt.
Een extreem maar bekend voorbeeld was wat er gebeurde met de Papoea’s door de kolonisatie van Nieuw-Guinea. Door de komst van de blanken werden veel van de oude gemeenschapsverbanden vernietigd. Duizenden Papoea’s werden gedwongen op de plantages te werken, leefden in barakken en werden afgesneden van hun dorp en stam. In de dorpen waar de mannen weg waren ontstond armoede en hongersnood. ... Opeens herinnerden mensen zich dat de profeet had gezegd dat de voorouders op aarde terug zouden keren en grote rijkdommen met zich mee zouden nemen. Er zou een nieuwe tijd op aarde aanbreken. En er waren al Papoea’s die met eigen ogen hadden gezien dat er een schip met voorouders voor de kust lag. Dit verschijnsel heet de cargocult: het geloof dat er iets zal arriveren om de situatie van ervoor te herstellen.
De samenleving is ingrijpend veranderd, in een korte tijd. De aanslagen van 11 september hebben mensen in een shocktoestand gebracht. Terrorisme kan overal en altijd zomaar toe slaan, midden in de westerse wereld. De vreemdeling leeft midden in onze samenleving. Het onbekende wordt gezien als bedreiging. Het wegvallen van de vertrouwde infrastructuur maakt onzeker, mensen zoeken houvast. Zij verlangen naar vroeger, toen de situatie voor hen vertrouwd en veilig voelde. Ze zoeken een zondebok die ze als oorzaak kunnen aanwijzen voor hun problemen.
Wat is de ramp die onze samenleving heeft getroffen en de eigen leefomgeving voor veel mensen zo onherkenbaar gemaakt? Voor een deel van de autochtone bevolking is dat de ‘islamisering’ van Nederland, waaruit de angst voor alles wat ‘anders’ is voortvloeit. De oude vertrouwde sociale verbanden zijn vernietigd door de komst van grote groepen moslim migranten, en alleen door het herstel van de Nederlandse cultuur en het verbannen van de islam uit de Nederlandse samenleving kunnen alle problemen worden opgelost.Deze processen zijn heel ongunstig voor de samenleving, de samenleving dreigt uit elkaar te vallen, geweld neemt toe, de situatie escaleert. Juist voor deze problemen hebben we Levinas nodig: om collectief autisme tegen te gaan is een ontmoeting nodig met de ander.
Maar ook de inwoners van Nederland met een niet-Nederlandse achtergrond beschouwen de bedreiging van hun eigen cultuur als een catastrofe: veel moslims zijn bang dat ze hun eigen godsdienst niet uit kunnen oefenen. Het ‘collectief autisme’ zien we vervolgens aan beide kanten ontstaan: er ontstaat sociaal isolement in de gemeenschappen die elkaar als vijand en als bedreigend gaan ervaren, het wantrouwen stijgt, en in diverse bevolkingsgroepen ontstaan minderheden die radicaliseren wat soms kan leiden tot extremisme.
De cargocult houdt zichzelf, als een vicieuze cirkel, in stand. Sociale desorientatie bij de autochtone Nederlander leidt tot psychologische onveiligheid bij de moslimbevolking. Psychologische onveiligheid bij moslims vergroot de gevoeligheid voor radicalisme en extremisme, wat weer de sociale desorientatie bij de autochtone bevolking versterkt. Deze vicieuze cirkel wordt gevoed door een hysterisch debat over de multiculturele samenleving en een angstige politieke elite die niet wil of durft in te grijpen. Het politieke wantrouwen in Nederland stijgt en de legitimiteit van de democratie ligt onder vuur. Voor democraten is dit, zacht uitgedrukt, een onwenselijke situatie.Wouter Bos heeft er dus niets van begrepen, als hij pleit voor generalisaties en polarisatie. Dit is ook wat ik de Gay Krant en de VVD wethouders in Rotterdam kwalijk neem in hoe zij omgaan met Tariq Ramadan: ze versterken de cargocult en hebben daarmee een negatieve invloed op het functioneren van de multiculturele samenleving.
Dus veranderingen leiden tot desorientatie, tot angst, tot terugtrekking, sociaal isolement, een hysterisch debat, overdrijvingen, generalisaties, blindheid door emoties, radicalisering, geweld. Zowel onder autochtonen als onder allochtonen. Wat nodig is, is het sociale isolement tegen te gaan, sociaal kapitaal te versterken, sociale cohesie te bevorderen, de democratie herstellen en stimuleren dat mensen op een normale manier met elkaar omgaan. Bij het in ere herstellen van de democratie hoort het tegen gaan van drie zaken: geweld, uitsluiting en ontmenselijking.
Tillie zegt wat ik ook steeds herhaal: het is een feit dat de samenleving nog heel lang multicultureel / cultureel divers zal blijven. Als we daar wat van willen maken dan moeten we dat samen doen: dus autochtonen en allochtonen gezamenlijk. Het wordt daarom tijd dat we leren omgaan met verschillen, dat we geen vreemden meer zijn voor elkaar, dat we elkaar leren kennen en dat we leren om te gaan met onzekerheid in een snel veranderende samenleving, in plaats van dat we gedrag van collectief autisme vertonen.
Wat is de beste manier om collectief autisme tegen te gaan? De ander ontmoeten. Dat moet veel verder gaan dan een vrijblijvend buurtfeest of een gezellig multi-culti festival met smakelijke hapjes en drankjes. Tijdens zo'n festival - ook al ben je op dezelfde plek en luister je naar dezelfde muziek - kun je ondertussen gewoon doorgaan met langs elkaar heen leven (en vooral ook na afloop, als iedereen terug gaat naar zijn of haar eigen wereldje). De ontmoeting / het contact met de ander zou niet vrijblijvend moeten zijn. Wij zijn verantwoordelijk voor hoe we omgaan met de ander. Mensen moeten vooral met elkaar in gesprek gaan, de dialoog aan gaan. Taal is het materiaal waar de brug van gemaakt is waarmee ik toenadering kan zoeken tot de ander, waarmee we bij elkaar kunnen komen midden op de brug. Maar als we toenadering zoeken dan verwacht ik dat we in eerste instantie vooral zullen gaan botsen. Niet als polarisatie (een proces van uit elkaar gaan in extremen) maar als confrontatie. Als de ander, die totaal anders is dan ik, dicht op mijn huid leeft, dan moeten we een manier zoeken waarop we met elkaar samen kunnen leven zonder elkaar geweld aan te doen. We moeten rekening met elkaar houden, we moeten het eens worden over de manier waarop we met elkaar om willen gaan. In dat proces van elkaar leren kennen tijdens de ontmoeting, tijdens het overbruggen van verschillen en het samenwerken aan een gemeenschappelijk doel, tijdens dat proces verdwijnt langzamerhand de cargocult. De ontmoeting met de ander leidt bijna onvermijdelijk tot de conclusie: "het zijn net mensen" oftewel: "de ander is een mens, net als ik". De ander is een mens, geen vijand, geen monster, geen kwaad dat bestreden / vernietigd moet worden. Ik moet mijn verantwoordelijkheid op mij nemen en de ander als mens behandelen.
***
De bovenstaande ontwikkelingen in de samenleving zijn zorgwekkend. Nederland is toch al een extreem individualistisch land. Je moet je hier in je eentje redden, er is weinig steun van een religie, familie of bijv. een hechte dorpsgemeenschap. Afgelopen woensdag las ik in de Volkskrant het artikel "Van Karst T. zijn er vele honderden". Het artikel zegt dat de kans op zelfdoding onder werklozen twee keer zo hoog is als onder niet-werklozen. Het verlies van een baan kan een schok geven waardoor mensen doorslaan. Zonder werk komt iemand in een sociaal isolement. Hij of zij neemt een slachtofferrol op zich en geeft anderen de schuld. Het zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde neemt af. Die persoon keert zich af van de samenleving, wil wraak nemen, wordt agressief. In het artikel staat: "Bekend is dat als iemand zichzelf als buitenstaander ziet, en zich niet meer kan identificeren met de rest van de maatschappij, de drempel voor het nemen van levens sterk verlaagd wordt."
Het vergroten van sociale cohesie en het tegen gaan van sociaal isolement zijn dus van groot belang voor het functioneren van de samenleving. Waarom wordt er niet veel meer gedaan om banen te creeren / te voorkomen dat mensen ontslagen worden? De Melkert banen zouden direct weer moeten worden ingevoerd, dat kost vrij weinig (niet veel meer dan een uitkering) en levert heel veel op, niet alleen wat betreft het werk wat wordt gedaan, maar ook voor de mensen die dankzij een Melkert baan niet werkloos zijn.
Tielly zegt dat maatschappelijke organisaties, inclusief migranten zelforganisaties, een belangrijke bijdrage leveren aan de sociale cohesie in de samenleving. Er zijn twee soorten sociaal kapitaal: bonding sociaal kapitaal en bridging sociaal kapitaal. Bonding betreft een netwerk van mensen uit dezelfde etnische gemeenschap. Bridging betekent een netwerk en vertrouwen tussen mensen die niet hetzelfde zijn (volgens Levinas zou ieder contact dan bridging zijn want geen enkele mens is hetzelfde als een ander). Volgens Tielly is bridging niet noodzakelijk, bonding levert ook al een aanzienlijk bijdrage aan sociale cohesie, en is een noodzakelijke voorwaarde voor politieke integratie. Toch denk ik dat met name bridging sociaal kapitaal nodig is om de cargocult tegen te gaan.
Het is grappig dat ik zelf een tegenovergestelde beweging heb gemaakt de afgelopen jaren, tegenovergesteld aan een beweging richting sociaal isolement. Het ene moment help ik een Turkse arbeidersvereniging met een jaarverslag, dan help ik een interculturele stichting met fondsenwerving voor een Iraans festival, dan weer voor een Nederlands amateurfilm festival, dan geef ik als vluchtelingenambassadeur een presentatie op een school, dan help ik een Senegalese vriendin om snacks te verkopen op de Afrikadag, dan ga ik naar een seminar over interculturele filosofie en de ethiek van Ubuntu, en daarna naar een avond over Palestina in de poldermoskee. Mijn netwerk is groot, divers en met veel dwarsverbanden. Netwerken is heel belangrijk in mijn werk, want de meeste opdrachten krijg ik via persoonlijke contacten. Ik vind dat leuk, om verschillende culturen te leren kennen en om samen te werken met mensen van allerlei achtergronden. Voor mij voelt het al bijna als bonding sociaal kapitaal, ondanks etnische / culturele verschillen. Ik vind het heel prettig om het gevoel te hebben onderdeel uit te maken van een gemeenschap. Ik wil niet alleen losse vriendschappen hebben her en der. Ik wil me graag aansluiten bij een organisatie waarmee wij ons gezamenlijk inzetten voor een ideaal. Dat maakt mij gelukkig. Als we samen iets bereiken ervaar ik mijn leven als zinvol; als ik onderdeel uitmaak van een groter geheel, als ik gewaardeerd wordt om de bijdrage die ik lever. Dat geldt denk ik voor meer mensen. Het helpt om je geaccepteerd te voelen, om het gevoel te hebben dat je erbij hoort, dat je mee telt in de samenleving. En door dat te stimuleren worden mensen zoals Karst T. minder snel gewelddadig...
