2/22/2011
De eeuwige terugkeer van het fascisme
We hebben weer een boek gelezen met ons filosofieclubje: De eeuwige terugkeer van het fascisme, van Rob Riemen. Ik was erg benieuwd naar dit boek want het onderwerp boeit me sterk. Maar het boek zelf viel me zwaar tegen. Het lijkt me een haastig en daardoor onzorgvuldig geschreven boek, geschreven uit frustratie en om de aandacht te trekken. Het is belangrijk dat dit soort boeken geschreven wordt, juist in deze tijd. We hebben behoefte aan een heldere analyse, op dezelfde manier zoals Levinas begin jaren dertig "Enkele beschouwingen over het Hitlerisme" schreef. Maar het is jammer dat het zo'n slecht geschreven boekje is geworden.
Wat ik verder mis in de vergelijking die Riemen maakt tussen de opkomst van Hitler en Wilders, is het aangeven van de verschillen. Er zijn genoeg punten waarop Wilders niet op Hitler lijkt en waarop de situatie nu in Nederland niet te vergelijken is met Duitsland begin jaren dertig.
Het is een boekje vol generalisaties en algemeenheden, alles wordt over één kam geschoren. Er wordt ook geen definitie gegeven van fascisme, waardoor het in het hele betoog onduidelijk is waar het precies over gaat. Riemen zegt: "Omdat er geen absolute geestelijke waarden meer zijn, is er geen objectieve maat meer voor ons handelen en wordt alles subjectief. Vanaf nu zal de mens zich laten regeren door de begeerte naar macht en is alles geoorloofd. Met het verlies van absolute geestelijke waarden zal alles waar de mens ooit betekenis en zin aan ontleende verdwijnen: de kennis van goed en kwaad, compassie, de idee dat liefde sterker is dan de dood, maar ook alle grote kunst, hoffelijkheid, de kunst van het gesprek, een besef van kwaliteit en van waarden."
Dat is nogal wat, wat er allemaal verdwijnt volgens Riemen. Het is sterk overdreven en hij haalt er van alles bij wat er volgens mij weinig mee te maken heeft. Het is niet mogelijk dat absolute geestelijke waarden opeens verdwijnen: ofwel ze zijn er nooit geweest (in de zin van absoluut en objectief), of ze zijn er nog steeds. Als een cultuur verandert dan is dat een gradueel verschil. Mensen blijven mensen. Het kan zijn dat normen en waarden minder nadrukkelijk aanwezig zijn in een samenleving, maar het is niet mogelijk dat geestelijke en ethische waarden volledig verdwijnen. Mensen zijn nog steeds verantwoordelijk voor hun daden.
Wat ik verder mis in de vergelijking die Riemen maakt tussen de opkomst van Hitler en Wilders, is het aangeven van de verschillen. Er zijn genoeg punten waarop Wilders niet op Hitler lijkt en waarop de situatie nu in Nederland niet te vergelijken is met Duitsland begin jaren dertig.
Tot slot is het taalgebruik van Riemen onzorgvuldig. Hij schrijft (en dit is meteen ook weer een voorbeeld van overdrijving en generalisatie m.b.t. het begrip identiteit): "Je identiteit is ook niet langer een expressie van geestelijke waarden (wie je bent), maar een materialiteit: wat je hebt en hoe je eruitziet. Je kunt je identiteit letterlijk kopen." Dus niet figuurlijk, als beeldspraak, maar dat je een winkel binnenloopt en zegt: "Goh wat fijn dat de identiteiten in de uitverkoop zijn vandaag, ik was net op zoek naar een nieuwe". Het woord "letterlijk" wordt wel vaker verkeerd gebruikt, ik hoorde een keer iemand zeggen: "Onze leraar is zo erg, die staat je letterlijk af te zeiken".
Riemen heeft een aanklacht geschreven tegen populisme, nihilisme, oppervlakkigheid, simplisme en de onverschillige massamens. Maar die kritiek is door zijn manier van schrijven ook van toepassing op zijn eigen schrijfstijl. Het is misschien begrijpelijk dat hij dit doet omdat hij een breed publiek (inclusief PVV stemmers) wil bereiken met begrijpelijke taal in een dun boekje. Ik vind echter toch dat we precies en genuanceerd moeten zijn in het maken van analyses omdat we populisme / nihilisme niet tegengaan als we er zelf aan meedoen.
