6/17/2010
Senegalese beschouwingen over het lot
In de boekwinkel van "La Maison des Esclaves" op het eiland Goree kwam ik een interessant boek tegen. Het is een verslag van een seminar over het lot, georganiseerd door het "Laboratorium van de Verbeelding" van de universiteit Cheikh Anta Diop in Dakar. Het is boeiend om te zien welke filosofische en religieuze ideeen ten grondslag liggen aan de Senegalese samenleving en cultuur. Het perspectief is totaal anders dan in Nederland. Het is bijzonder om te zien hoe groot en fundamenteel het verschil is in perspectief.
De kwetsbaarheid van de mens ten opzichte van het lot
Mensen in Senegal zijn zich sterk bewust van hoe kwetsbaar zij zijn voor het lot, van hoe mensen zijn overgeleverd aan krachten waar zij geen controle over hebben.
Mensen in Nederland hebben meestal het gevoel dat ze de touwtjes redelijk in handen hebben, dat zij zelf hun leven sturen en alles redelijk onder controle hebben.
In Senegal is het leven zwaar, er kan zomaar van alles gebeuren. De oogst kan mislukken en dan heb je niets te eten. Je hebt geen geld om naar het ziekenhuis te gaan als je ziek bent, dus je moet maar hopen dat je vanzelf weer beter wordt. Je zou misschien wel meer controle over je leven kunnen hebben door een goed plan te maken voor de toekomst en door hard te werken. Hoe meer je je ontwikkelt en je positie verbetert, hoe meer er te kiezen en te sturen valt. Maar je groeit op in een omgeving waar gebrek is aan alles, gebrek aan kennis, middelen en perspectief. Meer dan de helft van de beroepsbevolking in Senegal heeft geen werk. Als de toekomst er zo uitzichtloos uitziet dan is het moeilijk om te blijven geloven dat het zin heeft om te proberen iets te bereiken.
De vanzelfsprekendheid van het bestaan van God
God, de geest en het lot zijn in Senegal synoniemen met dezelfde betekenis. Een seminar over het lot kan niet alleen vanuit filosofische hoek benaderd worden, want religie is onlosmakelijk met het lot verbonden. Voor een Senegaleees is het vanzelfsprekend dat God bestaat. "Ik merk toch aan alles de aanwezigheid van God", zou een Senegalees kunnen zeggen. Zoals het bestaan van de mens ook niet ter discussie staat. De uitspraak van Descartes: "Ik denk dus ik besta", zou een Senegalees denk ik onzinnig vinden. "Ja natuurlijk besta ik, waarom zou ik eerst moeten denken om dat te weten."
Eigen verantwoordelijkheid
Dus de kwetsbaarheid van mensen ten opzichte van het lot wordt als groot ervaren in Senegal. Maar dat wil niet zeggen dat er vanuit een Senegalees perspectief geen ruimte is voor een vrije wil. In het Wolof bestaat er een gezegde: "Yalla Yalla, beey sa toll", wat vrij vertaald betekent: "God God, ja, maar bewerk eerst je land." Je kunt tot God bidden voor regen, maar je zult toch echt zelf je land moeten bewerken als je te eten wilt hebben. God zal het niet voor je doen, je bent zelf verantwoordelijk. Het besef van eigen verantwoordelijkheid is sterk in Senegal. Je bent afhankelijk van elkaar en daarom moet je rekening met elkaar houden, daarom moet je je verantwoordelijkheid op je nemen. Als de mens niet vrij is om keuzes te maken, als alles wat hij doet onveranderlijk is, dan kan hij niet ter verantwoording worden geroepen voor zijn daden, want hij kon niet anders. Tijdens het seminar werd gezegd dat het dan geen zin heeft dat er een hemel en een hel is om mensen die zich goed gedragen te belonen en mensen die zich slecht gedragen te straffen. Voor Senegalezen is het vanzelfsprekend dat de hemel en de hel bestaan, dus dat is voor hen in feite een bewijs voor het bestaan van de vrije wil. De functie van de hemel is om mensen aan te moedigen zich te gedragen zoals het wordt voorgeschreven door regels van de sociale ethiek en de religie. Dan moeten mensen wel vrij zijn om zelf te bepalen hoe zij zich gedragen.
Senegalese elasticiteit in plaats van dogmatisme / rigiteit
Een van de sprekers van het seminar zei dat er een tegenstelling lijkt te bestaan tussen enerzijds de grote invloed van het lot / de wil van God en aan de andere kant de vrije wil en de eigen verantwoordelijkheid van de mens. Maar senegalaisement is het best makkelijk om deze schijnbare tegenstelling op te heffen, namelijk met behulp van de Senegalese elasticiteit, we rekken gewoon het begrip het lot een beetje op zodat de vrije wil van de mens er ook bij in past. Zo gaat dat ook met de busjes in Senegal: er kan altijd meer bij, we schuiven nog een stukje dichter op elkaar om plaats te maken voor nog een extra passagier. Ik hou van die Senegalese flexibiliteit, van "we vinden wel een manier, als we geen geld hebben dan moeten we op een andere manier een oplossing zien te vinden". Voor een land waar 94% van de bevolking moslim is, is deze flexibiliteit opvallend. Mannen en vrouwen apart laten zitten in de bus? Dat is veel te veel gedoe. Een plek zoeken waar je rustig je baby de borst geeft zonder dat iedereen je tiet ziet? Dat is ook te veel gedoe.
Verantwoordelijkheid en rekening met elkaar houden
Ik vind het heel mooi dat binnen de Senegalese cultuur en de Senegalese versie van de islam veel nadruk ligt op verantwoordelijkheid en de zorg voor de ander. Daarin zie ik een overeenkomst met de filosofie van Levinas. Maar een belangrijk verschil is dat de Senegalese cultuur collectivistisch is, een cultuur van de gemeenschap, van de familie, terwijl voor Levinas mijn relatie met de ander de basis vormt van de ethiek.
