Levinas and multicultural society

“Waarheid betekent vrije instemming met een propositie, eindpunt van vrij onderzoek. De vrijheid van de zoeker en denker – een vrijheid die onder geen enkele dwang gebukt gaat – drukt zich in waarheid uit. Wat is deze waarheid anders dan een weigering van het denkende wezen om zich bij die instemming van zichzelf te vervreemden – wat anders dan het behoud van zijn natuur en identiteit, en het feit dat de denker het Zelfde blijft ondanks de onbekende streken waarheen het denken hem schijnt te voeren? Zo gezien, zou de filosofie erop uit zijn alles wat zich tegenover haar als iets anders opstelt, tot het Zelfde te herleiden.”

Het andere of de ander tot hetzelfde reduceren is een totalitaire daad, ik doe alsof de hele wereld, inclusief de andere mens, van mij is. Maar ik ga alleen over mijzelf, ik mag mij de ander niet toe eigenen.

Later zegt Levinas:

“Zoveel gebeurtenissen overkomen hem (de mens), zoveel jaren doen hem verouderen, en het Ik blijft het Zelfde (denkt hij)! Het Ik, het Zelf, blijft niet onveranderlijk temidden van de verandering, zoals een rots die door de golven wordt gebeukt. De rots waartegen de golven beuken, is in de verste verte niet onveranderbaar. Het Ik blijft het Zelfde doordat het van vele uiteenlopende gebeurtenissen een geschiedenis: zijn geschiedenis, maakt. Dat is een feit dat voorafgaat aan de identiteit van de rots en dat van deze identiteit een voorwaarde is.”

Als ik denk dat ik onveranderlijk ben, dan zit ik gevangen in mijn “aard”. Het lijkt alsof ik steeds hetzelfde ben gebleven, of alleen de omstandigheden van mijn leven geleidelijk veranderen. Als ik gevangen ben in mijn vaste aard dan kan ik niet kiezen, niet veranderen. Maar ik hoef geen gevangene te zijn, het enige wat nodig is, is dat ik ophoud om alles wat anders is tot hetzelfde (tot mijn gedachtewereld) te willen herleiden. Als ik het andere anders laat zijn, als ik mij laat vervreemden van mijzelf, dan blijf ik niet hetzelfde.

In de ogen van Levinas is het benadrukken van een vaste identiteit niet goed, want daarmee leggen we te veel nadruk op ons eigen ego, wat toch al de neiging heeft om zich de hele wereld toe te eigenen. Als je je focust op de ander, dan maakt het niet zoveel uit wie je zelf bent. Toch denk ik dat een bewustzijn van een persoonlijke identiteit wel belangrijk is, juist om de verschillen met de anderen te zien en daarmee een besef te hebben van waar je zelf ophoudt en waar de ander begint.

Van jongs af aan heb ik het gevoel anders te zijn dan anderen. Ik weet dat ik niet echt uit ander hout gesneden ben, ik ben precies even menselijk als de anderen. Toch heb ik me vaak een vreemde gevoeld, vooral op de middelbare school. En ik wist eigenlijk nooit waarom ik dat gevoel had, want feitelijk was ik niet zo heel erg anders dan de anderen. Ook heb ik me zo lang ik me kan herinneren onzeker gevoeld. Ik wilde graag bij de anderen horen, om niet alleen te zijn, om steun te krijgen van de anderen en me daardoor minder onzeker te voelen. Maar eigenlijk vond ik het groepje van meiden waar ik bij probeerde te horen, niet leuk. Ik vond hen oppervlakkig, met alleen maar aandacht voor merkkleding en truttige dingen. Dus eigenlijk baalde ik ervan dat ik alleen geaccepteerd werd als ik de juiste kleren droeg en de juiste dingen zei, als ik met hen meepraatte. Ik mocht niet mezelf zijn. Dus ik wilde erbij horen maar ik wilde me eigenlijk niet aanpassen. Dus deed ik een paar halfslachtige pogingen. Vervolgens werd ik natuurlijk niet geaccepteerd, want de minachting die ik voor hen voelde die straalde ik uit. Dus hing ik er een beetje bij en voelde ik me nog steeds alleen. Ik was niemand, een mislukte assimilatiepoging, een net-niet-iemand. En het gevoel van vervreemding werd sterker.

Als ik probeer zoals hen te worden en het lukt niet, dan heb ik geen identiteit meer. Dus dan kan ik me maar beter duidelijk onderscheiden, want dan ben ik tenminste wel iemand. Als ik de juiste merkkleding draag krijg ik een compliment, maar ik voel me nog steeds ongelukkig, want ik hou er niet van dat die fantasieloze merkkleding zo gewaardeerd wordt. Dus trok ik de meest rare kleren aan, waar dat groepje meiden niets van begreep en wat ze direct afwezen. Maar dan besta ik wel, als ik word nagekeken met die opvallende kleren, dan ben ik zichtbaar als mezelf (ik trok aan wat ik mooi vond).

Met Araz was ik naar de film Persepolis geweest. We hadden het erover dat het naar was hoe de hoofdpersoon, een Iraans meisje, in Oostenrijk niet werd geaccepteerd, dat ze geen echte vrienden had. Uiteindelijk wordt ze dakloos en is er niemand die haar helpt. Araz zei dat het er helemaal niet aan ligt dat ze zich niet heeft aanpast, ze gedraagt zich volledig als Oostenrijkse. Maar dat is juist het probleem, zei hij. Ze cijfert zichzelf weg en daardoor is ze niemand. Ze kan zich wel helemaal aanpassen maar ze wordt toch niet hetzelfde, de anderen blijven haar als een vreemde zien. Ze probeert iemand anders te worden maar dat lukt niet. Ze wordt niet geaccepteerd en ze heeft geen echte vrienden. Dan kan ze veel beter zichzelf zijn, want als de anderen haar waarderen zoals ze echt is, dan heeft ze wel echte vrienden (net zoals het met mij ging op de middelbare school, uiteindelijk vond ik een groepje dat me wel accepteerde zoals ik was, een groepje van buitenbeentjes).

Er wordt steeds maar op gehamerd dat allochtonen zich moeten aanpassen, maar misschien is het dus wel belangrijker dat zij zichzelf zijn. En dat is een idee waar Levinas denk ik achterstaat, dat de ander (een allochtoon) niet gereduceerd moet worden tot hetzelfde (autochtonen), want dan blijft er weinig van hem over.

Ik vind het fijn als een groep divers is. Ik was een keer in een disco in Lund (Zweden). Vrijwel iedereen daar was rond de twintig en blond, met dezelfde look. Ik vond het naar daar, ik voelde me opeens heel oud en vreemd. Ik vind het veel fijner om tussen allerlei leeftijden, culturen en smaken te zijn. Dan voel ik geen druk om net zo te worden als de anderen (want als wie zou ik dan moeten worden, als iedereen anders is) en dan hoef ik ook geen rare broek aan te trekken om me te onderscheiden, want er zijn al een heleboel rare broeken te zien. Ik kan gewoon mezelf zijn en dat is prima.

Dus heeft de multiculturele pluriforme samenleving naast problemen ook een groot voordeel: dat mensen die zich vaak een vreemde voelen – of het nu allochtonen of autochtonen zijn – zich in zo’n samenleving meer thuis voelen (als er tenminste niet te veel segregatie is).