3/03/2007
Conflict en mededogen - revisited
De discussie in het Cyber Filo Café is boeiend en gaat nog steeds voort (zie de twee berichten hieronder). Laat ik nog een keer een tekst hier plaatsen die ik voor de mailinglist heb geschreven...
De manier van denken van Etty Hillesum lijkt soms op boeddhisme, het passieve, rustige, accepterende, mediterende, vriendelijke.
Ik bedacht me dat mijn manier van denken anders is. Ik maak bewust onderscheid tussen goed en slecht en ik oordeel. Etty voelt geen haat of woede voor Hitler en zijn volgelingen. Ze is niet actief in het verzet, ze probeert niet om onder te duiken.
Bij de joodse filosoof Emmanuel Levinas is dat anders. Al in 1933 schreef hij “Enkele beschouwingen over het Hitlerisme”. Hij had een oordeel over rechtvaardigheid, hij wilde onrecht aan de kaak stellen en bestrijden. Dat is ook mijn persoonlijke houding. Hoewel ik wil voorkomen dat haat en verbittering mijn geest binnen dringen, geloof ik niet in een totaal pacifistisch en passief harmoniemodel. Ik weet heel goed dat mijn persoonlijke perspectief gekleurd en subjectief is, niet absoluut. Maar wat ik als rechtvaardig en onrechtvaardig beschouw is voor mij niet willekeurig. De dingen die ik oneerlijk vind, daarvoor wil ik me inzetten om verandering te bewerkstelligen, ook als het botsingen geeft. Ik wil niet alleen maar toeschouwer zijn van mijn leven, ik ben deelnemer.
Ik bedacht me ook dat mijn bereidheid tot mededogen met “de vijand” voor mij toch ook wel afhangt van de welwillendheid die ik aan de andere kant tegenkom. Het is lastig bruggen bouwen als het maar van één kant komt. Een houding van tolerantie, begrip en verzoening werkt het beste als die bereidheid er ook is aan de andere kant, verzoening werkt niet als eenrichtingsverkeer.
Het blijft erg moeilijk om het uit te leggen wat het probleem is van het toelaten van irrationele gedachten. Door overdreven negatieve dingen te denken of te zeggen over mijzelf of een ander, maak ik mijzelf of die persoon dood (figuurlijk), dan behandel ik mijzelf of de ander als een ding in plaats van als een mens. Het aan de kaak stellen van dat probleem is de kern van de filosofie van Levinas. Door te overdrijven, dingen te zeggen die niet kloppen, daarmee gaat het niet meer over de echte ander, maar over een verzonnen beeld, een irrationeel beeld, in mijn eigen hoofd. Daarmee onderdruk ik de ander, totaliseer ik hem. Ik praat over hem in zijn naam. Ik bestempel hem als slecht, waardeloos, ik creëer een beeld van een monster en het beeld van de echte ander die voor mij staat vervang ik dan door mijn verzonnen beeld. Daarna hoef ik met de echte ander geen rekening meer te houden, die kan ik ongemerkt schade berokkenen. Maar daarmee handel ik immoreel.
De manier van denken van Etty Hillesum lijkt soms op boeddhisme, het passieve, rustige, accepterende, mediterende, vriendelijke.
Ik bedacht me dat mijn manier van denken anders is. Ik maak bewust onderscheid tussen goed en slecht en ik oordeel. Etty voelt geen haat of woede voor Hitler en zijn volgelingen. Ze is niet actief in het verzet, ze probeert niet om onder te duiken.
Bij de joodse filosoof Emmanuel Levinas is dat anders. Al in 1933 schreef hij “Enkele beschouwingen over het Hitlerisme”. Hij had een oordeel over rechtvaardigheid, hij wilde onrecht aan de kaak stellen en bestrijden. Dat is ook mijn persoonlijke houding. Hoewel ik wil voorkomen dat haat en verbittering mijn geest binnen dringen, geloof ik niet in een totaal pacifistisch en passief harmoniemodel. Ik weet heel goed dat mijn persoonlijke perspectief gekleurd en subjectief is, niet absoluut. Maar wat ik als rechtvaardig en onrechtvaardig beschouw is voor mij niet willekeurig. De dingen die ik oneerlijk vind, daarvoor wil ik me inzetten om verandering te bewerkstelligen, ook als het botsingen geeft. Ik wil niet alleen maar toeschouwer zijn van mijn leven, ik ben deelnemer.
Ik bedacht me ook dat mijn bereidheid tot mededogen met “de vijand” voor mij toch ook wel afhangt van de welwillendheid die ik aan de andere kant tegenkom. Het is lastig bruggen bouwen als het maar van één kant komt. Een houding van tolerantie, begrip en verzoening werkt het beste als die bereidheid er ook is aan de andere kant, verzoening werkt niet als eenrichtingsverkeer.Het blijft erg moeilijk om het uit te leggen wat het probleem is van het toelaten van irrationele gedachten. Door overdreven negatieve dingen te denken of te zeggen over mijzelf of een ander, maak ik mijzelf of die persoon dood (figuurlijk), dan behandel ik mijzelf of de ander als een ding in plaats van als een mens. Het aan de kaak stellen van dat probleem is de kern van de filosofie van Levinas. Door te overdrijven, dingen te zeggen die niet kloppen, daarmee gaat het niet meer over de echte ander, maar over een verzonnen beeld, een irrationeel beeld, in mijn eigen hoofd. Daarmee onderdruk ik de ander, totaliseer ik hem. Ik praat over hem in zijn naam. Ik bestempel hem als slecht, waardeloos, ik creëer een beeld van een monster en het beeld van de echte ander die voor mij staat vervang ik dan door mijn verzonnen beeld. Daarna hoef ik met de echte ander geen rekening meer te houden, die kan ik ongemerkt schade berokkenen. Maar daarmee handel ik immoreel.
Racisme is een voorbeeld van zo’n proces van ontmenselijking van de ander. Door een ras / cultuur / geloof als inferieur te beschouwen wordt een uniek individu gereduceerd tot een schakel in een ras / categorie. De echte persoon doet er niet meer toe, die wordt ondergeschikt gemaakt aan zijn soort. Dat kan uiteindelijk leiden tot bijvoorbeeld jodenvervolging, stalinisme, slavernij en Apartheid. Dat is er dus mis met zulke irrationele gedachten, dat de ander erdoor getotaliseerd wordt. En dat begint op een heel kleine schaal, bijvoorbeeld tussen twee mensen, in relaties, met familie, vrienden, op het werk. Dat er gezegd wordt: “zo zie je maar weer dat vrouwen niet kunnen autorijden”, of “daar ben jij te dom voor, dat snap je toch niet”, of “als hij dat een goed boek vindt dan zal het wel heel saai zijn”, “met mensen zoals jij wordt het nooit wat”. Dat klinkt onschuldig en dat is het vaak ook, maar het gaat erom het principe te herkennen, om het op tijd een halt toe te kunnen roepen.Het gaat me helemaal niet om het beheersen van emoties of het wegstoppen daarvan, juist niet. Natuurlijk is ons handelen voor een groot deel niet rationeel maar bijvoorbeeld gebaseerd op intuïtie, en dat is prima. Het gaat mij dus alleen om het herkennen van irrationele gedachten bij de ander en/of bij mijzelf die onderdrukkend werken, gedachten waarmee een mens als een ding wordt behandeld.
En ik vind het niet zwaar om voor “bewaker” te spelen, na wat oefening gaat het steeds meer bijna vanzelf. Het geeft veel positieve energie om negatieve gedachten te kunnen afweren, om je niet klein te laten maken. Ik heb een jaar op een plek gewerkt waar mijn baas er alles aan deed om mij de grond in te boren. Het was een functie waar ik totaal geen verstand van had of ervaring mee had, ik was aangenomen bij gebrek aan beter omdat er verder geen kandidaten waren. Het was de fout van die organisatie om niet genoeg publiciteit voor de vacature te maken. Als ze niet tevreden zijn met mij, terwijl ik wel mijn uiterste best doe, dan is dat hun probleem. Het is dus geen reden om mij te gaan afzeiken. Meerdere medewerkers werden op die manier behandeld daar, en die hadden er slapeloze nachten van, terwijl ik steeds prima sliep. Dat is een voorbeeld van het voordeel van het tegenhouden van irrationele gedachten.Het lukt me lang niet altijd op die manier, maar de moeite die het kost om de zaak te bewaken, die is het zeker waard.
