10/08/2014
Levinas en empathie
Alles wat gebeurt heeft zo moeten zijn. Ik
zag in de nieuwsbrief van Filosofie Magazine dat er een nieuw boek over
empathie was uitgekomen, van Roman Krznaric. Ik dacht aan Karen Armstrongs boek
over compassie en Levinas’ ideeën over geraakt worden door de ander. Toen vroeg
ik me af of Levinas eigenlijk ooit over empathie heeft geschreven. Ik
typte ‘Levinas’ en ‘empathie’ in bij Google. Als eerste treffer kreeg ik een
bijeenkomst over empathie en Levinas in het bezinningscentrum ‘De Nieuwe
Liefde’ in Amsterdam op 1 oktober 2014. “Hé, dat is volgende week”, dacht ik,
“daar kan ik naartoe gaan. Die bijeenkomst was ik nooit achter gekomen als ik
niet op het juiste moment de juiste woorden gegoogled had.
Om mijn vraag te beantwoorden: Levinas heeft nooit geschreven over empathie. En hij heeft daar goede redenen voor. Er werd tijdens de bijeenkomst een filmfragment vertoond van “Les intouchables” - een prachtige film trouwens. Een vriend van de gehandicapte hoofdpersoon wil hem waarschuwen voor de Senegalese verzorger die hij heeft aangenomen. De vriend zei dat die jongen niet te vertrouwen is en geen medelijden toont. “Je moet voorzichtig zijn, in jouw toestand”, zei de vriend. “Dat is het hem nou juist”, zei de hoofdpersoon, in wat je noemt ‘mijn toestand’ wil ik vooral geen medelijden.”
Om mijn vraag te beantwoorden: Levinas heeft nooit geschreven over empathie. En hij heeft daar goede redenen voor. Er werd tijdens de bijeenkomst een filmfragment vertoond van “Les intouchables” - een prachtige film trouwens. Een vriend van de gehandicapte hoofdpersoon wil hem waarschuwen voor de Senegalese verzorger die hij heeft aangenomen. De vriend zei dat die jongen niet te vertrouwen is en geen medelijden toont. “Je moet voorzichtig zijn, in jouw toestand”, zei de vriend. “Dat is het hem nou juist”, zei de hoofdpersoon, in wat je noemt ‘mijn toestand’ wil ik vooral geen medelijden.”
Het probleem van medelijden is dat het meestal ongelijkwaardig is. Ik kijk neer op de ander die zo zielig is, die zich zo laag bevindt terwijl ik hoog boven de ander uittoren. Maar de ander staat volgens Levinas juist boven mij, want alleen de ander kan mij wakker schudden uit mijn eigen beperkte gedachtewereld, alleen de ander kan mij laten zien dat er meer is dan dat. In zijn kwetsbaarheid doet de ander een beroep op mij, spreekt de ander mij aan op mijn verantwoordelijkheid.
De film laat ook nog op een andere manier zien wat Levinas bedoelt, want wat de vriend van de hoofdpersoon doet is 'invullen voor de ander', hij bepaalt voor de hoofdpersoon dat die iemand nodig heeft die medelijden met hem heeft, maar dat wil hij juist niet. Open staan voor de echte ander betekent niet invullen voor de ander.
Dat is meteen de tweede reden waarom Levinas wantrouwend is met betrekking tot empathie. Empathie betekent dat je je goed kunt inleven in de ander, dat je begrijpt hoe hij of zij zich voelt. Maar daar moet je mee oppassen, want je weet nooit zeker of je echt begrijpt wat de ander denkt, voelt en wil. De ander is totaal anders en die afstand moet er blijven. Als je gaat denken en voelen in plaats van de ander dan eigen je je de ander toe in plaats van open te staan voor de echte ander.
Om nog even terug te komen op medelijden: volgens Levinas kan mede-lijden wel zin hebben, maar alleen in verband met verantwoordelijkheid. De ander lijdt, ik word geraakt door de ander, ik lijd mee en daarom geef ik gehoor aan het appèl van de ander, ik neem mijn verantwoordelijkheid op mij. Dan heeft het mede-lijden een functie, anders niet.
Er werd tijdens de bijeenkomst gesproken over hoe je door de ander, door een uniek individu, veel sterker geraakt kan worden dan door een situatie van een groep mensen, omdat dat veel afstandelijker en abstracter over komt. Er werd een filmfragment vertoond van Schindlers List, waarin Schindler geraakt wordt doordat hij een klein meisje ziet in een rode jas (in een zwart-wit film) dat op de vlucht is. Dat ene kleine meisje betekent veel meer voor hem dan grote massa’s mensen. Op die manier vormt volgens Levinas de persoonlijke ontmoeting met de ander de basis voor ethiek. De ander schudt mij wakker en spreekt mij aan op mijn verantwoordelijkheid.
De gespreksleider stelde de vraag of het mee leven / geraakt worden ook kan
voor mensen die niet dichtbij je staan, die niet je familie of vrienden zijn.
Want het is logisch dat je je om je naasten bekommert, maar voor vreemden is
dat minder vanzelfsprekend. Renée van Riessen zei dat die vraag ook een keer
aan Levinas is gesteld en dat hij antwoordde dat het wel mogelijk is. Het
bijzondere van onze mogelijkheid, onze potentie als mensen om geraakt te
worden, is dat het ook kan gebeuren wanneer de ander een vreemde, een onbekende
is. De kracht van het appèl van het naakte kwetsbare gelaat van de ander is
universeel, het maakt niet uit wie die ander is. En dat is denk ik een
belangrijk hulpmiddel om te stimuleren dat mensen zich meer om elkaar
bekommeren: te stimuleren dat mensen elkaar ontmoeten zodat de ene mens geraakt
wordt door het persoonlijke verhaal van de andere mens.
Aan het slot van de avond werd verwezen naar het boek over empathie waar ik het aan het begin van deze blogpost over had: daarin staat dat er in Engeland een mensenbibliotheek bestaat. Daar kun je een mens lenen in plaats van een boek en dan hoor je het persoonlijke verhaal van die persoon. Bij Vluchtelingenwerk Utrecht werd er ook met zo’n mensenbibliotheek gewerkt bij evenementen (in de tijd dat ik daar vluchtelingenambassadeur was). Misschien is zo'n mensenbibliotheek ook wel een idee voor Mensen met een Missie.
Aan het slot van de avond werd verwezen naar het boek over empathie waar ik het aan het begin van deze blogpost over had: daarin staat dat er in Engeland een mensenbibliotheek bestaat. Daar kun je een mens lenen in plaats van een boek en dan hoor je het persoonlijke verhaal van die persoon. Bij Vluchtelingenwerk Utrecht werd er ook met zo’n mensenbibliotheek gewerkt bij evenementen (in de tijd dat ik daar vluchtelingenambassadeur was). Misschien is zo'n mensenbibliotheek ook wel een idee voor Mensen met een Missie.
