Levinas and multicultural society

You know life's for the living so live it

Or you're better of dead

N.a.v. de post van gisteren: Mijn collega had een mooie eye-opener, hij zei dat veel NGO's vooral focussen op mensenrechten. De benadering van Levinas focust op een andere kant: mijn plichten en verantwoordelijkheid naar de ander toe. Dat vind ik een originele en sterke invalshoek. De kracht ervan is dat het niet alleen gaat om wat de rechten zijn van arme en kwetsbare mensen in het zuiden, maar dat er een wisselwerking is met mensen in het noorden. Datgene waar kwetsbare mensen recht op hebben is voor ons een plicht om ons voor in te zetten, samen met hen. De filosofie van Levinas geeft een antwoord op de vraag waarom wij ons om mensen in het zuiden zouden bekommeren, terwijl we ook zouden kunnen zeggen dat we onze handen vol hebben aan problemen in Nederland. De motivatie is niet om een schuldgevoel over onze rijkdom af te kopen. Het idee is ook niet dat het ons iets oplevert (minder vluchtelingen, meer veiligheid, een betere wereldeconomie met meer handel) als we ontwikkelingslanden steunen. Wat dan wel? We worden geraakt door de verre ander en nemen onze verantwoordelijkheid op ons. De ander maakt een verlangen in ons wakker om iets te doen voor onze medemens, voor een betere wereld.

Het is al weer een paar maanden geleden sinds ik op deze weblog heb gepost, omdat ik het de afgelopen tijd erg druk heb gehad. Ik hoop dat ik nu meer tijd zal hebben om te schrijven. Op 27 juni ga ik op mijn werk samen met een collega een lezing geven over Levinas. In de aanloop daar naartoe kan ik mooi hier nog wat gedachten met jullie delen. Vandaag schrijf ik over verantwoordelijkheid. Ik wil ook nog iets gaan schrijven over het thema vergeving en over bevrijding / bevrijdingstheologie.

Levinas zegt dat mijn verantwoordelijkheid voor de ander oneindig is. Ik kan nooit zeggen dat ik nu wel genoeg gedaan heb, dat de ander het verder zelf maar uit moet zoeken. En er is niet maar één ander voor wie ik verantwoordelijk ben. Terwijl ik één iemand aan het helpen ben die een beroep op mij doet, zijn er tegelijkertijd nog heel veel andere mensen die mijn hulp nodig hebben. Ik ben niet alleen verantwoordelijk voor mijn familie en vrienden maar ook voor mensen ver weg die het moeilijk hebben. Hoe moet ik nu mijn aandacht verdelen? Je kunt je afvragen of die oneindige verantwoordelijkheid niet als een loden last op mijn schouders drukt. Ook is het de vraag of ik wel genoeg voor mijzelf zorg als ik mij alleen maar bekommer om de zorg voor de ander.

Ik ben een jaar of acht geleden begonnen met boeken van en over Levinas te lezen. Het is toch niet zo dat ik mij sindsdien steeds schuldig voel dat ik niet genoeg doe voor een ander of dat ik mijn verantwoordelijkheid ervaar als een loden last. Ik heb lang nagedacht over waarom de filosofie van Levinas geen zware kost is, zoals bij een streng geloof dat hel en verdoemenis predikt.

Ik heb een aantal redenen bedacht:

• Levinas beschrijft het fenomeen van de ontmoeting van de ene mens met de andere mens, waarbij de ene mens wordt aangesproken op de verantwoordelijkheid voor de ander, door het gelaat te zien van de ander. Dit is iets wat gebeurt (of niet), het is niet zo dat Levinas ons de les leest over hoe wij moeten leven. Als Levinas mensen zou vertellen hoe zij moeten leven dan is de vraag wie hij is dat híj dat voor ons kan bepalen. Maar dat doet hij dus niet.
• Onze verantwoordelijkheid is oneindig, maar mensen zijn eindige wezens. We zijn beperkt in wat wij kunnen, we zijn niet perfect. Alleen God is oneindig en perfect. Dus het is onvermijdelijk dat we fouten maken en dat we tekort schieten in onze zorg voor de ander. Dat hoeven we onszelf niet kwalijk te nemen. Maar we zijn wel verantwoordelijk voor onze daden en dus hebben we de plicht om na te denken over de gevolgen van ons doen en laten. We zijn vrij, maar het is een moeilijke vrijheid omdat die samengaat met verantwoordelijkheid. Maar van determinisme en gedoemd zijn te mislukken is geen sprake.
• "Gij zult niet doden" is volgens Levinas het belangrijkste gebod. Dit betekent ook: "gij zult de ander niet figuurlijk doodmaken, je mag de ander niet als ding, als middel behandelen". Voor mijzelf biedt dat een vorm van bescherming zodat mensen niet over mijn grenzen heengaan. Ik kan herkennen dat iemand mij als ding behandelt en aangeven dat ik zo niet behandeld wil worden (bijvoorbeeld met vooroordelen of discriminatie / uitsluiting). Dus hoewel de verantwoordelijkheid oneindig is kan de filosofie van Levinas helpen om grenzen aan te geven.  

Het is ook niet zo dat Levinas van mij vraagt dat ik mijzelf opoffer en helemaal wegcijfer in dienst van de ander. Als je kijkt naar de opbouw van zijn boek "Totaliteit en oneindigheid" dan zie je dat hij meer dan de helft van het boek schrijft over de zorg voor het zelf, over genieten, wonen en arbeid. Pas na de eerste helft gaat hij schrijven over de zorg voor de ander. De mens is volgens Levinas van nature gericht op de zorg voor zichzelf en daar is op zich niets mis mee. Pas bij de ontmoeting met de ander kan hij even zichzelf vergeten en de zorg voor de ander op zich nemen. Pas in de ontmoeting met de ander wordt iemand aangesproken op zijn verantwoordelijkheid. Levinas is niet zo bang dat we onszelf zullen vergeten en wegcijferen, we zijn toch wel geneigd om onze eigen belangen op de eerste plaats te stellen. De ontmoeting met de ander is een bijzondere situatie, het is een ethische relatie waarin we even onszelf vergeten en de ander op de eerste plaats komt.