7/16/2008
Aankijken is genoeg
Ik heb gisteren iets meegemaakt wat zo in "Kopstukken filosofie" of een ander boek waarin de filosofie van Levinas wordt uitgelegd kan worden opgenomen.
Ik had net een ijsje gekocht en zat het op een vensterbank in de Twijnstraat op te eten. Ik zag een dronken man die wat heen en weer zwalkte en per ongeluk een hele rij fietsen omstootte (met een domino-effect). Hij haalde zijn schouders op en maakte een beweging of hij door wilde lopen. Maar hij keek nog even achterom en zag dat ik hem aankeek. Mopperend begon hij toen al die fietsen weer overeind te zetten.
Waarom deed hij dat? Ik was geen politieagent die hem dreigde met een boete en ik was niet boos op hem, want het was niet mijn fiets die hij had omgegooid. Ik probeerde hem niet de les te lezen, het enige wat ik deed was observeren, toekijken. En dat was genoeg. Doordat hij besefte dat ik getuige was van zijn actie, kon hij zijn handeling niet meer ontkennen als onderdeel van de objectieve werkelijkheid. Hij keek naar zichzelf door mijn ogen en hij schaamde zich. En bijna als automatische reactie ging hij die fietsen weer overeind zetten.
Bijzonder om te zien hoe de blik van de ander zo'n effect kan hebben. De filosofie van Levinas is niet puur abstract, het komt wel degelijk voor in het dagelijks leven.
7/09/2008
Weg met het hokjesdenken
Ik was vorige week naar een training interculturele communicatie als voorbereiding op mijn rol als vluchtelingenambassadeur bij Vluchtelingenwerk. Ik ben nu een keer of vijf naar zo'n training geweest en ik heb zo'n training een paar keer zelf gegeven. In vrijwel elke training wordt verwezen naar onderzoek van Geert Hofstede. En hoe vaker ik zijn theorieën voorbij zie komen, hoe minder geschikt ik die vind voor interculturele communicatie. Natuurlijk is het handig als je inzicht hebt in cultuurverschillen en als je gedrag van iemand uit een andere cultuur in een context kunt plaatsen. Maar door culturen als geheel in bepaalde schalen / catergorieën in te delen (bijv. collectivistisch of individualistisch, en grote of kleine machtsafstand), ga je mensen op basis van hun cultuur in categorieën / hokjes indelen, en daarmee is het risico groot dat vooroordelen versterkt worden. De Afrikaanse cultuur is over het algemeen minder stipt qua tijd dan de Europese cultuur. Als ik dan met een Afrikaan afspreek kan ik van tevoren gaan verwachten dat hij wel te laat zal komen. Ik ken die persoon helemaal niet maar ik heb mijn oordeel al klaar: hij komt vast te laat. Terwijl een belangrijke vaardigheid voor interculturele communicatie juist is dat je de ander open tegemoet treedt, zonder vooringenomen ideeën / oordelen. Er wordt in gedachten een hok gemaakt voor alle mensen in Afrika en die zouden dan een bepaalde eigenschap hebben: dat ze te laat komen. Maar dat klopt helemaal niet, het gaat alleen om een fenomeen dat statistisch vaker in Afrika voor komt dan in Europa, maar het geldt zeker niet voor alle mensen, plaatsen en tijden.
Tijdens de workshop deden we een spel over waarden. Onze groep werd ingedeeld in allochtonen en autochtonen. Per groepje moesten we een rangorde aanbrengen in een lijst met waarden. Ik vroeg de trainer of het gaat om wat we persoonlijk belangrijke waarden vinden of om centrale waarden in de Nederlandse cultuur. Hij zei dat het gaat om de waarden die we van huis uit hebben meegekregen van onze ouders, en die we later eventueel aan onze kinderen zouden doorgeven. Maar daar kwamen we niet uit, want ons groepje van drie personen had van huis uit heel verschillende dingen meegekregen. Dus hebben we het toch maar ingevuld voor de Nederlandse cultuur in het algemeen. En die lijst was vrijwel gelijk (we hebben alleen nog een extra waarde toegevoegd: mondigheid) aan de rangorde die uit onderzoek onder autochtonen naar voren kwam (van belangrijk naar onbelangrijk):
1. Zelfstandigheid
2. Zelfvertrouwen
3. Goede schoolopleiding
4. Goed Nederlands spreken
5. Eigen taal goed spreken
6. Eerlijkheid
7. Hulpvaardigheid
8. Respect ouder / ouderen
9. Goede manieren
10. Trouw aan de familie
11. Gehoorzaamheid
12. Gastvrijheid
13. Geloof
En voor de "allochtonen" kwam er ook een lijst uit die vrij precies voldeed aan de voorspelling van het onderzoek, en die zo ongeveer het tegenovergestelde is van "onze" lijst:
1. Geloof
2. Respect ouder / ouderen
3. Trouw aan de familie
4. Gehoorzaamheid
5. Gastvrijheid
6. Goede manieren
7. Hulpvaardigheid
8. Eigen taal goed spreken
9. Goede schoolopleiding
10. Eerlijkheid
11. Zelfstandigheid
12. Zelfvertrouwen
13. Goed Nederlands spreken
Maar dit is dus puur in het algemeen ingevuld. Ons groepje bestond uit drie witte blonde mensen die accentloos Nederlands spreken. Het standaardbeeld van autochtonen dus. Maar eigenlijk hadden we een allochtoon in ons groepje: iemand met een ouder die in Hongarije is geboren. En als we alledrie onze persoonlijke waarden hadden gerangschikt dan hadden we daar nooit een gezamenlijke lijst van kunnen maken. Ik ben een halve Senegalees geworden (of altijd al geweest) qua waarden die ik belangrijk vind. Ik vind het mooi hoe de waarden gastvrijheid, behulpzaamheid en geloof centraal staan in Senegal. Die had ik graag bovenaan mijn lijst gezet.
Door te zeggen: "zelfstandigheid is een van de belangrijkste waarden in de Nederlandse cultuur", daardoor lijkt het alsof er een homogene groep Nederlanders is die allemaal zelfstandigheid heel belangrijk vinden. Stel dat de kleur van de waarde zelfstandigheid rood is. Als je dan in Nederland rondkijkt dan zie je overal veel rood, meer dan in andere landen. Maar het is zeker niet zo dat rood de enige kleur is hier. Stel dat voor 40% van de Nederlanders zelfstandigheid de belangrijkste waarde is. Dan is er toch nog een meerderheid van 60% van allerlei andere kleuren waarden. Wij krijgen als autochtoon allemaal de sticker opgeplakt van wat onder autochtonen het meest voorkomt. Maar we zijn allemaal unieke individuen met heel verschillende waarden die we belangrijk vinden. De sticker klopt vaak niet. We passen niet in dat rode hok, met al onze verschillende kleuren. En dat geldt voor allochtonen ook, en zelfs nog veel meer, want autochtonen zijn allemaal afkomstig uit de Nederlandse cultuur, maar allochtonen zijn afkomstig uit veel verschillende culturen.
Als mensen een negatief beeld hebben van een andere cultuur en klakkeloos een negatieve sticker/label plakken op iedere persoon die uit die cultuur afkomstig is, dan krijg je een soort cultureel racisme. "Oh, jij bent Nederlander / Turk / Duitser, dus je zult wel zo en zo zijn. Ik hou daar niet van (mijn cultuur is beter)." Het is handig om iets te weten van culturen qua algemene eigenschappen, maar het is vooral belangrijk om een individu als individu te beschouwen en behandelen, ongeacht uit welke cultuur hij of zij afkomstig is.
Ik zag vandaag een Levinasiaans artikel van Ger Groot in NRC Next: "Tegen de blik van de ander ben ik weerloos". Gedachten zijn vrij, iedereen mag denken wat hij wil. Maar als de ander dingen over mij denkt die niet kloppen, als hij mij in een hokje stopt waar ik niet in pas, dan geeft dat problemen. Die niet-kloppende beelden worden vroeger of later omgezet in gedrag waar ik last van heb. Want ik wil niet als een ding behandeld worden.
Een paar citaten van Ger Groot:
"Het is de blik van de ander die mij versteent. In andermans ogen word ik een ding waarover ik geen zeggenschap heb."
"Het is eenvoudigweg niet waar dat wat een ander denkt uitsluitend zijn zaak is. En des te minder is dat zo wanneer die gedachten mij betreffen. Tenslotte ben ik het dan die, of ik dat wil of niet, een rol speelt in zijn denkbeelden en oordelen. Ik heb daar niets mee van doen en toch gaat het over mij. Ik kan nu eenmaal niet volhouden dat de-persoon-met-mijn-naam die in de gedachten van de ander rondspookt helemaal los van mij staat. Dat blijkt wanneer iemand iets over mij denkt dat pertinent onjuist is. Of ik wil of niet, ik word erdoor gehinderd. En ik ben van dat gevoel niet verlost wanneer ik mij hardnekkig voorhoud dat die ander zich vergist of sowieso een idioot is."
Tijdens de workshop deden we een spel over waarden. Onze groep werd ingedeeld in allochtonen en autochtonen. Per groepje moesten we een rangorde aanbrengen in een lijst met waarden. Ik vroeg de trainer of het gaat om wat we persoonlijk belangrijke waarden vinden of om centrale waarden in de Nederlandse cultuur. Hij zei dat het gaat om de waarden die we van huis uit hebben meegekregen van onze ouders, en die we later eventueel aan onze kinderen zouden doorgeven. Maar daar kwamen we niet uit, want ons groepje van drie personen had van huis uit heel verschillende dingen meegekregen. Dus hebben we het toch maar ingevuld voor de Nederlandse cultuur in het algemeen. En die lijst was vrijwel gelijk (we hebben alleen nog een extra waarde toegevoegd: mondigheid) aan de rangorde die uit onderzoek onder autochtonen naar voren kwam (van belangrijk naar onbelangrijk):
1. Zelfstandigheid
2. Zelfvertrouwen
3. Goede schoolopleiding
4. Goed Nederlands spreken
5. Eigen taal goed spreken
6. Eerlijkheid
7. Hulpvaardigheid
8. Respect ouder / ouderen
9. Goede manieren
10. Trouw aan de familie
11. Gehoorzaamheid
12. Gastvrijheid
13. Geloof
En voor de "allochtonen" kwam er ook een lijst uit die vrij precies voldeed aan de voorspelling van het onderzoek, en die zo ongeveer het tegenovergestelde is van "onze" lijst:
1. Geloof
2. Respect ouder / ouderen
3. Trouw aan de familie
4. Gehoorzaamheid
5. Gastvrijheid
6. Goede manieren
7. Hulpvaardigheid
8. Eigen taal goed spreken
9. Goede schoolopleiding
10. Eerlijkheid
11. Zelfstandigheid
12. Zelfvertrouwen
13. Goed Nederlands spreken
Maar dit is dus puur in het algemeen ingevuld. Ons groepje bestond uit drie witte blonde mensen die accentloos Nederlands spreken. Het standaardbeeld van autochtonen dus. Maar eigenlijk hadden we een allochtoon in ons groepje: iemand met een ouder die in Hongarije is geboren. En als we alledrie onze persoonlijke waarden hadden gerangschikt dan hadden we daar nooit een gezamenlijke lijst van kunnen maken. Ik ben een halve Senegalees geworden (of altijd al geweest) qua waarden die ik belangrijk vind. Ik vind het mooi hoe de waarden gastvrijheid, behulpzaamheid en geloof centraal staan in Senegal. Die had ik graag bovenaan mijn lijst gezet.
Door te zeggen: "zelfstandigheid is een van de belangrijkste waarden in de Nederlandse cultuur", daardoor lijkt het alsof er een homogene groep Nederlanders is die allemaal zelfstandigheid heel belangrijk vinden. Stel dat de kleur van de waarde zelfstandigheid rood is. Als je dan in Nederland rondkijkt dan zie je overal veel rood, meer dan in andere landen. Maar het is zeker niet zo dat rood de enige kleur is hier. Stel dat voor 40% van de Nederlanders zelfstandigheid de belangrijkste waarde is. Dan is er toch nog een meerderheid van 60% van allerlei andere kleuren waarden. Wij krijgen als autochtoon allemaal de sticker opgeplakt van wat onder autochtonen het meest voorkomt. Maar we zijn allemaal unieke individuen met heel verschillende waarden die we belangrijk vinden. De sticker klopt vaak niet. We passen niet in dat rode hok, met al onze verschillende kleuren. En dat geldt voor allochtonen ook, en zelfs nog veel meer, want autochtonen zijn allemaal afkomstig uit de Nederlandse cultuur, maar allochtonen zijn afkomstig uit veel verschillende culturen.
Als mensen een negatief beeld hebben van een andere cultuur en klakkeloos een negatieve sticker/label plakken op iedere persoon die uit die cultuur afkomstig is, dan krijg je een soort cultureel racisme. "Oh, jij bent Nederlander / Turk / Duitser, dus je zult wel zo en zo zijn. Ik hou daar niet van (mijn cultuur is beter)." Het is handig om iets te weten van culturen qua algemene eigenschappen, maar het is vooral belangrijk om een individu als individu te beschouwen en behandelen, ongeacht uit welke cultuur hij of zij afkomstig is.
Ik zag vandaag een Levinasiaans artikel van Ger Groot in NRC Next: "Tegen de blik van de ander ben ik weerloos". Gedachten zijn vrij, iedereen mag denken wat hij wil. Maar als de ander dingen over mij denkt die niet kloppen, als hij mij in een hokje stopt waar ik niet in pas, dan geeft dat problemen. Die niet-kloppende beelden worden vroeger of later omgezet in gedrag waar ik last van heb. Want ik wil niet als een ding behandeld worden.
Een paar citaten van Ger Groot:
"Het is de blik van de ander die mij versteent. In andermans ogen word ik een ding waarover ik geen zeggenschap heb."
"Het is eenvoudigweg niet waar dat wat een ander denkt uitsluitend zijn zaak is. En des te minder is dat zo wanneer die gedachten mij betreffen. Tenslotte ben ik het dan die, of ik dat wil of niet, een rol speelt in zijn denkbeelden en oordelen. Ik heb daar niets mee van doen en toch gaat het over mij. Ik kan nu eenmaal niet volhouden dat de-persoon-met-mijn-naam die in de gedachten van de ander rondspookt helemaal los van mij staat. Dat blijkt wanneer iemand iets over mij denkt dat pertinent onjuist is. Of ik wil of niet, ik word erdoor gehinderd. En ik ben van dat gevoel niet verlost wanneer ik mij hardnekkig voorhoud dat die ander zich vergist of sowieso een idioot is."
