12/03/2022
God en de filosofie
Hoera, ik heb tijd voor mezelf! En nu lees ik "God en de filosofie", van Emmanuel Levinas.
"Filosofie en religie gaan niet samen", zei ik een jaar of twintig geleden tegen een hoogleraar, toen ik bij de Universiteit van Amsterdam werkte. "Want religie / de kerk is dogmatisch en filosofie is open en kritisch, alles kan ter discussie worden gesteld." "Als je wilt zien hoe het wel samen kan gaan, lees dan de boeken van Emmanuel Levinas", zei de hoogleraar (Paul Sars). Hij begon te vertellen over het gelaat van de ander, de zorg voor de ander, ver-antwoord-elijkheid (antwoorden op het appèl van de ander) en hoe er via de ander een glimp, een spoor van God te zien is. God die oneindig is, ongrijpbaar, niet te bevatten voor ons als mensen...
Dat gesprek heeft nogal veel impact gehad op mijn leven. Ik ben de boeken van en over Levinas gaan lezen, ik ben weer in God gaan geloven, en meer...
Nog even een citaat uit de inleiding, van Theo de Boer (een beetje ingekort):
De filosofie van Levinas is, kan men zeggen, een antropologie van de verantwoordelijkheid, een bezinning op datgene wat de werkroep die van gene zijde komt, aan deze zijde van het autonome bewustzijn heeft aangericht.
... De vraag gaat over de reikwijdte van de rede en de filosofie. Kan een denken dat zich verstaat als het toe-eigenen van het andere, de transcendente stem en de weerklank van die stem horen en ter sprake brengen? Het betoog van Levinas knoopt aan bij de bekende uitspraak van Pascal: God van Abraham, God van Izaak, God van Jacob, niet der filosofen en geleerden." Kan die God in de filosofie gedacht worden of moet het denken hier zijn gezag afstaan aan mening en geloof?
Om helderheid te verschaffen wordt er een grondig onderzoek ingesteld naar aard en wezen van de westerse rationaliteit. Levinas omschrijft deze als het samengaan van denken en zijn. De waarheid, de on-verborgenheid via de waarneming van mensen, dat zou de zin zijn van het zijn. Alsof wat niet door mensen gekend kan worden geen betekenis heeft. (Want dieren hebben geen benul van of de aarde plat is of rond, dus wat is daarvan dan de betekenis als er geen mensen zouden zijn op aarde. Nb: dit is mijn voorbeeld, niet van De Boer.)
Wat zou er meer kunnen zijn dan waar wij mensen ons licht op kunnen laten schijnen, dan er onder de zon is? Tenzij, zo luidt het weerwoord van Levinas, tenzij er ergens in een uithoek van het universum iemand is die zich verantwoordelijk weet, een dwaas die denkt dat er meer is dan wat er onder de zon is. Dan begint er op de wereld een geheel nieuw avontuur, buiten de perken van het zijn. De Transcendente is voorbijgegaan en heeft een spoor achtergelaten.
De letterlijke vertaling van de titel van de tekst van Levinas luidt: Over God die op de idee komt (De Dieu qui vient a idee). Een merkwaardige titel. Daarmee is gezegd dat wij wel een idee van God hebben maar niet zelf op die idee komen. Die idee valt ons in, zoals Levinas het zelf graag uitdrukt. Zijn tekst probeert de plek aan te duiden waar die inspiratie kan plaatsvinden.
