3/07/2021
Enkele beschouwingen over de filosofie van het racisme
Op 7 juli 2005 schreef ik mijn eerste post op dit weblog, meer dan 15 jaar geleden. Ik was toen van plan te promoveren op het onderwerp Levinas en de multiculturele samenleving / intercultureel contact / racisme. Mijn begeleider zou Hent de Vries zijn (https://en.wikipedia.org/wiki/Hent_de_Vries) van de Universiteit van Amsterdam. Maar met de honderd andere dingen die ik er toen naast deed - en nog steeds - kwam ik daar helemaal niet aan toe. Ondertussen bleven de filosoof en het onderwerp waar ik over wilde schrijven mij enorm boeien. En ik wil er nog steeds over schrijven, ook al wordt het geen proefschrift.
Waarom de combinatie van Levinas en de multiculturele samenleving / het racismedebat? Sinds ik begon met boeken te lezen van en over Levinas - en dat was al veel eerder dan 2005 - vond ik dat Levinas veel te bieden heeft als het gaat om een ethische basis voor het omgaan met cultuurverschillen en het bestrijden van racisme. De filosofie van Levinas kan op veel meer gebieden worden toegepast, zoals de zorg (de relatie hulpverlener / cliënt), in het bedrijfsleven, haptonomie en interreligieuze dialogen. Maar racisme vind ik het meest boeiend. Zijn filosofie wordt vaak als abstract en puur theoretisch beschouwd, maar ik verbaas mij steeds weer over hoeveel concrete voorbeelden ik tegen kom in het dagelijks leven.
De concrete toepasbaarheid van de ideeën van Levinas is dus groot. Alleen vind ik het nog steeds moeilijk om goed uit te leggen wat de kern is waar het om draait. Laat ik het nog een keer proberen: de kern is ontmenselijking. Wat is er mis mee als Wilders "Minder minder minder Marokkanen" roept? Het is erg voor Marokkanen die níet crimineel zijn en ook geen overlast veroorzakende hangjongeren zijn (en de gemiddelde Marokkaan is geen hangjongere en niet crimineel). Maar het is niet alleen erg voor Marokkanen, maar voor alle mensen, want dit gaat over ontmenselijking. Dat is erg / kan erg zijn voor iedereen. Dat moeten we niet accepteren.
Ik denk vaak terug aan wat de Oegandese schrijver Moses Isegawa een keer in een interview heeft gezegd. Hij baalt er ontzettend van dat er iedere keer als hij een winkel inloopt, er argwanend naar hem gekeken wordt, of hij niet stiekem wat achterover drukt. Hij heeft nog nooit wat gestolen en dat is hij ook helemaal niet van plan. Maar als donkere man wordt hij wel de hele tijd argwanend aangekeken.
De filosofie van Levinas is gericht op het aankaarten van dit soort ontmenselijking. Mensen als dingen behandelen. Hen in categorieën onderbrengen en generaliseren. Van kutmarokkanen tot zeikwijven. Iemand heeft misschien - maar misschien ook niet - een paar keer een negatieve ervaring gehad met iemand uit een bepaalde groep / categorie. Vervolgens denkt diegene negatief over de hele groep. Zoals ik al zei is dat heel vervelend voor mensen die bij die groep worden ingedeeld, maar die niet het gedrag vertonen op basis waarvan die groep als geheel wordt afgewezen. Je wordt in een negatief hokje / een categorie gestopt en vervolgens afgewezen. Alsof je een ding bent in plaats van een mens.
Mensen hebben beelden in hun hoofd, misschien over primitieve Afrikanen of domme blonde vrouwen. Zij projecteren dat op de hele groep, alsof iedere Afrikaan primitief is, of dat iedereen dom is die blond/vrouw is. Dit is dus het meest pijnlijk voor mensen die ten onrechte bestempeld worden tot primitief of dom. Toch is dit iets wat iedereen aangaat, want je weet nooit wie de volgende groep is die slachtoffer wordt van dit soort generalisaties / stigmatisering / racisme. Ontmenselijking is universeel.
De ontmoeting met de echte ander kan deze ontmenselijking doorbreken. In de ontmoeting met de ander kun je opeens beseffen: het gaat niet om categorieën en hoe ik daar over denk. Het gaat om de echte ander die voor mij staat. De ander is uniek, hij of zij laat zich niet vangen in mijn (negatieve) beeldvorming over groepen mensen. Ik moet mijn vooroordelen loslaten en open staan voor de echte ander.
Het is mij al lange tijd duidelijk hoe belangrijk de filosofie van Levinas kan zijn om racisme te bestrijden. Alleen het is zo moeilijk om het goed uit te leggen... Levinas zelf is dat ook niet zo goed gelukt vind ik (met termen zoals "het primaat van de metafysica over de ontologie"). Maar misschien was dat ook niet zijn ambitie, hij wilde het vooral graag filosofisch juist formuleren en dat is hem wel gelukt. Het is nu aan ons om een vertaalslag te maken.
Abdelkader Benali heeft in een interview gezegd dat het vaak zo moeilijk is om uit te leggen wat het onderliggende probleem van racisme is, waarom het erg is wat iemand zegt. Dat vind ik zelf dus ook moeilijk. Benali zegt ook dat het goed zou zijn als mensen niet alleen beredeneren waarom je iets niet kunt zeggen of kunt doen, maar als ze zelf aanvoelen dat het niet kan (bijvoorbeeld waarom Zwarte Piet niet kan). Misschien kan de filosofie van Levinas helpen zodat mensen het gaan aanvoelen, dat ze het niet alleen met hun hoofd begrijpen maar ook met hun hart...
